Qedimki xoten “At yarmaqliri” ning heqiqiy igiliri kim?

Xoten at yarmaqlirining aldi we keyni yüzi.

Yéqinda xitay tor betliride “Xoten at yarmiqi” dep atalghan tengge pullar heqqidiki yazmilar awup qaldi. Bu xil qedimki tenggilerge at we tögining resimliri oyulghan bolup, üstige qarushti yéziqi bilen xitay yéziqida xetler chüshürülgen. Xitay aptorlar bu tengge-yarmaqlardiki xitayche xetke qarapla, bu pullar qedimki xitay sulaliliri teripidin xoten rayonigha tarqitilghan dep höküm chiqarmaqta, shundaqla buni qedimki xitay sulalilirining sherqiy türkistanni, jümlidin qedimiy yurt xotenni idare qilghanliqini bir delili süpitide siyasiy teshwiqat üchün ishletmekte.

Undaqta, xotendin tépilghan qedimki tengge-yarmaqlar rastinla qedimki xitay sulaliliri teripidin tarqitilghanmu? ularning heqiqiy igisi zadi kim?

Yawropaliq ékispéditsiyechilerning 19-esirning ikkinchi yérimidin bashlan'ghan merkiziy asiyaning desht-bayawanliridin “Göher izdesh”, yeni qum barxanlirigha kömülgen qedimki medeniyet yadikarliqlirini qédirip izdeshtek ékispéditsiye qizghinliqi jeryanida, sherqiy türkistan tupraqliridin qéziwélin'ghan minglighan medeniyet yadikarliqliri chet ellerge élip kétilgen idi. Ularning köp qismi hazir en'giliye, fransiye, gérmaniye, shiwétsiye qatarliq yawropa döletlirining muzéy we körgezmexanilirida saqlanmaqta. Bularning ichide hazir büyük biritaniye muzéyida saqliniwatqan qedimki xoten'ge munasiwetlik at we töge süretlik tengge-yarmaqlarning tarixiy we medeniyet qimmiti intayin muhimdur.

Xotendiki qedimiy yarmaqlargha tunji qétim diqqet qilghan we uning tarixiy qimmitini tonup yetken kishi en'giliyelik doglas forsis (Douglas Forsythe) bolup, u 1870-1873-yillirighiche bolghan ariliqta zerepshan deryasi boyidin ikki dane qedimki yarmaqni bayqighan. Shuningdin kéyin yene birqanchilighan chet ellik ékispidétsiyechiler we arxé'ologlar sherqiy türkistanning jenubiy qismidin bu xil yarmaqlarni arqa-arqidin qolgha chüshürgen.

Toluqsiz melumatlargha qarighanda, bu xildiki qedimiy yarmaqtin 356 dane tépilghan bolup, ular dunyadiki herqaysi ellerning muzéylirida saqlanmaqta. Ularning arisida eng köp sandiki yarmaqlarni qolgha chüshürgen kishi en'giliyelik arxé'olog awrél siteyin bolup, uning öz dewride tarim oymanliqining jenubiy girwekliridiki qumgha kömülgen xarabilerdin tépip élip ketken qedimki yarmaqliridin 256 danisi hazir büyük biritaniye muzéyida saqlanmaqta.

Bu xil yarmaqlar mistin soqulup yumilaq shekilde yasalghan bolup, otturisida töshüki yoq, ularning bezilirining ong yüzige “At” süriti chüshürülüp, chöriside qarushti yéziqida aylandurup yézilghan xetler uchraydu. Mesilen, büyük britaniye muzéyida saqliniwatqan xotendin tépilghan bir qisim mis yarmaqlarning üstige qarushti yéziqida xet oyulghan bolup, uning menisi “Xanlar xani-xoten xani gurgamaya” dégenni bildüridiken, yeni bu yarmaqlargha qedimki xoten padishahining ismi tamgha qilip oyulghan iken. Yarmaqning keyni yüzide xitayche “Yigirme töt juluq mis yarmaq” dégen xetler yézilghan. Buningdiki “Yigirme töt ju” yarmaqning qimmitini ipadileydighan bolup, shu dewrdiki bir serge teng kélidiken.

Bu xil tengge pullar tetqiqatchilar teripidin “Xoten at süretlik mis yarmiqi” yaki tenggilerning üstige oyulghan yéziqqa qarap “Xitayche-qarushtiche yarmaq” dep atalghan. Bu xil qedimki tengge-yarmaqlarning tewelik mesilisi bir qeder murekkep we küch telep qilidighan téma bolup, uning tewelikige höküm qilishta elwette eyni waqittiki tarixiy, jughrapiyewiy we medeniyet jehettiki shert-shara'itlar, shundaqla qedimki xotenning bashqa eller bilen bolghan munasiwetlirini közde tutqan halda tekshürüsh-tetqiqat élip bérishqa toghra kélidu.

Ilgiri qedimki xoten yarmaqliri üstide sistémiliq tetqiqat élip barghan en'giliyelik tetqiqatchi jo kribbi (Joe Cribb) “Xoten at yarmiqi” ni 13 xil türge ayrip chiqqan. U her jehettiki alahidiliklerni közde tutqan halda, qedimki xoten yarmaqlirining qedimki xitay sulaliliride tarqitilghan pullar bilen ortaqliqi yoqliqini otturigha qoyghan.

U öz qarashlirini töwendiki üch nuqta boyiche sherhiyligen

Birinchi nuqta, bu xil töshüksiz tengge-yarmaqlarning ilgiri xitay tewelikidiki zéminlarda qollinilghanliqi yaki tarqitilghanliqigha a'it héchqandaq pakit yoq. Peqetla xitay tarixidiki “Urushqaq beglikler” dewride, yeni miladiyedin burunqi 3-esirlerde qurulghan chin sulalisi waqtida bu xil yarmaqlar xitaydiki nahayiti tar jughrapiyelik da'iride qisqa bir muddet qollinilghan iken. Shunga xitay sulaliliride qollinilghan asasliq tengge-yarmaqlarning qedimki xotende ishlitilgen “At yarmaqliri” bilen ortaqliqi yoq iken.

Ikkinchi nuqta, xoten yarmaqliri éghirliqi we chong-kichiklikige qarap “Chong yarmaq” we “Kichik yarmaq” dep ikki xilgha ayrilghan. “Kichik yarmaq” larning éghirliqi “Chong yarmaq” larning töttin bir qismigha toghra kélidiken. Eger xoten yarmaqlirini xitay ottura tüzlenglikide qollinilghan tenggiler bilen zor derijide ortaqliqi bar déyilse, uni ispatlaydighan deliller yoq iken. Téximu émiqraq qilip éytqanda, xen sulaliside tarqitilghan tengge pullarning qimmiti xoten rayonida ishlitilgen yarmaqlarning nisbet ölchimige toghra kelmeydiken. Wahalenki, qedimki xoten yarmaqliri xitay sulaliliride ishlitilgen tengge pullargha qarighanda, qedimki hindistanning gherbiy-shimaliy qismida ishlitilgen tengge pullargha oxshap kétidiken. Yeni qedimki xoten yarmaqlirida eks etken charek nisbet ölchimi, hindistanning gherbiy-shimali qismi we qedimki baktériye dölitide ishlitilgen kümüsh tenggiler bilen oxshash iken. Shunga kribbi gerche bu waqitta qedimki xotenning xitay sulaliliri bilen qoyuq soda tijaret munasiwiti bolghan hemde xitayning besh juluq tenggiliri xotende tarqalghan bolushigha qarimay, xoten yarmaqliri kushan impériyesining tesirige uchrap charek nisbet ölchimidin örnek alghan bolushi mumkin dep xulase chiqiridu.

Xoten yarmaqlirining üstige oyulghan xitayche xetlerge kelsek, qedimki xoten xanliqining xitay sulaliliri bilen soda-tijaret munasiwiti mewjut bolghachqa, aridiki tijaretni rawanlashturush üchün xitaylargha tonushluq bolghan xen sulalisi dewridiki “Besh juluq pul” ni eslitidighan qimmetni ipadilesh meqsitide tengge pulning yüzige xitayche xetler oyulghan bolushi mumkin. Tarixiy matériyallar qedimki xoten padishahliqining eyni waqitta musteqil xanliq ikenlikini, uning sherqte xitay, gherbiy-jenubta hindistan qatarliq eller bilen qoyuq soda alaqiside bolghanliqini ilgiri süridu. Shunga xitay ottura tüzleklik rayonida qollinilghan “Besh juluq yarmaq” larning xoten rayonidin tépilishi, qedimki xitay sulalilirining xoten rayonini idare qilghanliqi we xoten'ge pul tarqatqanliqidin dérek bermeydu.

Xoten yarmaqliri heqqide heqqide tetqiqat élip barghan tetqiqatchilarning körsitishiche, qedimki xoten yarmaqliri miladiyening 1-yilidin taki 132-yilighiche bolghan yüz yildin artuq dewrde az dégende alte neper xoten padishahi teripidin mistin quydurulup tarqitilghan iken.

Bu jeryanda qedimki xoten (udun) de birqanche qétim padishahliq texti almashqan bolup, xotenning yipek yolidiki ewzelliki izchil türde xitay qatarliq etraptiki eller we qewmlerning bayliq hem küch-qudret talishish kürishige seweb bolup kelgen. Xoten padishahliqi gerche bir mezgil bashqa ellerning kontrolliqi astida qalghan bolsimu, lékin uzun ötmey yene qaytidin musteqilliqni qoligha alghanliqi melum.

Xoten diyarida tarixtin buyan qashtéshi, töge, at, yipek rext, paxta rext we gilem qatarliqlar mal oborot buyumi qatarida qollinilghan bolup, xoten yarmaqliri sherqiy türkistanda yasilip qollinilghan eng burunqi tengge pul bolup hésablinidu. Uningdin kéyinki zamanlargha tewe, yeni miladiye 9-10-esirlerde xotende yasilip ishlitilgen bir qisim qoghushun yarmaqlar bar bolup, hazir ularning birqanche danisi shiwétsiye, en'giliye qatarliq döletlerning muzéylirida saqlanmaqta.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar