Siyasetshunas qehriman ghojamberdi: Uyghuristandiki qarshiliq kündin - kün'ge küchiyiwatidu

2009 - Yil ürümchi qanliq weqesidin kéyin Uyghur élida shekillen'gen weziyet pütkül dunya Uyghurlirining, shundaqla biwasite Uyghurlarning heq - hoquqlirini qoghdash yönilishide aktip pa'aliyet élip bériwatqan rabiye qadir xanim bashliq dunya Uyghur qurultiyining diqqet merkizide boluwatmaqta. Elwette, Uyghur éli weziyiti shundaqla köpligen xelq'ara teshkilatlarningmu diqqet étibaridin sirtta qalghini yoq. Buni Uyghur mesilisining xelq'ara sehnige chiqqanliqi ispatlimaqta.

2009 - Yili ürümchide yüz bergen iyul qirghinchiliqidin kéyin Uyghur élidiki qarshiliq heriketliri kücheydimu? ularning sewebliri néme? Uyghur musapirlirining teqdiri qandaq boluwatidu?

Biz bu heqte siyasetshunas qehriman ghojamberdi bilen söhbet élip barduq.

- Bultur ürümchi qanliq weqesining besh yilliqi xatirilen'gen idi. Bu yili mana alte yil toluwatidu. Mushu bir yil ariliqida Uyghur élidiki qarshiliq heriketliri yene kücheydimu? eger kücheygen bolsa, qanchilik derijide?

- Bir yilliq ariliqta, eger baha bersek, Uyghuristandiki millitimizning merkezning mustemlike siyasitige qarshiliqi ikki hesse kücheydi. Eng chong misal, bu bulturqi, yeni 28 - we 29 - iyulda qeshqer wilayiti yeken nahiyisining élishqo yézisida yüz bergen bashta namayish, andin ammiwi qozghilang we uni xitay hökümitining nahayiti keng kölemde esker qollinip, dehshetlik basturushi. Shexsen méning köz qarishimda ikki mingdin artuq bigunah ahale qetli'am qilindi. Qarshiliq kündin - kün'ge küchiyiwatidu.

- Bu waqit ichide dunya Uyghur qurultiyi ürümchi iyul qanliq weqesige da'ir yene némilerni ashkarilalidi?

- Milliy lidérimiz rabiye qadir bashliq dunya Uyghur qurultiyining bir yil ichide qilghan eng chong ishlirining biri iz - dereksiz yoqap ketken dégen nam bilen, yeni xitay saqchiliri, bixeterlik organliri esli öltürüp, yoq qiliwetkenlerni éniqlap, ularning 300din artuq ikenlikini élan qildi hem buni pütkül dunyagha yetküzdi. Shuning ichide 50 ke yéqinining tizimlikini körsitip, in'gliz tilida birleshken döletler teshkilati, yawropa parlaménti oxshash xelq'ara organlargha yetküzdi. Bu nahayiti chong ish.

- Dunyadiki muhim mesililerning biri - qachaqlar, musapirlar mesilisi. Mushu bir yil ichide qanchilik Uyghur puqraliri eldin chiqip kétishke mejbur boldi? buninggha asasen néme seweb boluwatidu? ularning mesilisi bilen biwasite shughulliniwatqan teshkilatlar barmu?

- Bir yilning ichide shexsen özemning texmini boyiche üch mingdin artuq qachaq qachti. 2009 - Yildin bashlap ularning sani 10mingdin éship ketti. Asasiy seweb béyjingning hazirqi yéngi mustemlike siyasitining nahayiti qanxorlishishidin, yeni eng birinchi orun'gha men shuni qoyghan bolar idim - siyasiy teqibleshler, chékidin ashqan qanunsizliq, atalmish qosh tilliq ma'arip, heddi - hésabsiz diniy teqiblesh, tughut mesilisi, iqtisadiy teqiblesh, medeniy xitaylashturush. Mana buning hemmisi xitayning yéngi mustemlike siyasitining saheliri bolidu. Shuning üchün qachaqlar buningdin kéyinmu da'im bolidu. Qachaqlar boyiche dunya Uyghur qurultiyi, biwasite rabiye qadir hem uning mu'awinliri, asasen séyit tömtürk we abduqadir tömtürkler, sistémilashturup ishlewatidu. Mesilen, qachaqlarning kéyinki waqitta köp yighilghan yerliri kambodzha, wyétnam, malayshiya qatarliq döletlerge üch - tört qétim bérip, shu yerdiki hökümetler, birleshken döletler teshkilatining insani hoquqi kéngishi we xelq'aradiki nopuzluq döletler amérika, en'gliye, firansiye, gérmaniyedek döletlerning tégishlik da'iriliri bilen hemkarlishish arqisida bu mesile hel boluwatidu.

- Ularni asasen kimler qobul qiliwatidu? türkiy tilliq memliketler buninggha qandaq qarawatidu?

- Eng axiriqi xewer, türkiyege 173 qachaq keldi. Qachaqlarni qobul qiliwatqan birdin - bir dölet türkiye. 2009 - Yildin tartip bügün'ge qeder türkiye 10minggha yéqin Uyghuristan qachaqlirini qobul qilip, ulargha siyasiy panah bérip, döletning nahayiti yüksek derijidiki insanperwerlik, qérindashliq siyasitini ilgiri sürüwatidu. Shunglashqa biz türkiye hökümitige minnetdarliq bildürimiz. Amma mesililer téxi bar. Mesilen, Uyghuristan sekkiz sirtqi döletler, shu jümlidin merkiziy asiyadiki üch qérindash dölet bilen chégridash. Ming epsuski, merkiziy asiyadiki türkiy tilliq döletler Uyghur qachaqlirini diktatorluq xitay hökümitige qayturup bériwatidu. Bu pakit. Siyasiy panah bérilmeywatidu.

- Emdi mushu bir yil ichide xelq'ara teshkilatlar Uyghur mesilisige diqqet böldimu?

- Bügünki künde xelq'arada mewjut eng yüksek teshkilat birleshken döletler teshkilatining yiligha ikki qétim bolidighan chong yighinida we yene ikki - üch qétim bolidighan kichik yighinlirida her da'im Uyghur mesilisi qoyuluwatidu. Bu, elwette, milliy lidérimiz rabiye qadir bashliq qurultayning tirishchanliq qilip ishliginidin boluwatidu. Uyghur mesilisi shundaqla yawropa parlaméntida kün tertibige kirdi. Uyghur mesilisige nahayiti yéqindin yandishidighan teshkilat insan hoquqini közitish teshkilati, démokratiyini ilgiri sürüsh teshkilati, wakaletsiz milletler teshkilati yiligha ikki - üch qétim Uyghur mesilisige munasiwetlik yighin, ilmiy muhakime yighini yaki doklat bérishlarni ötküzüp turidu. 2015 - Yildin bashlap islam konféransiyisi teshkilati buninggha diqqet qilishqa bashlidi.

- Bu atalghan teshkilatlarning qiliwatqan ishliri Uyghur élidiki keskinlikni az bolsimu yénikleshtürüshke qabilmu?

- Elwette, bu ishlar Uyghuristandiki Uyghurlarning heqiqiy éghir ehwalini yéniklitish, xitayning Uyghurlarni millet süpitide yoq qilish siyasitini toxtitish derijisige yetmidi. Aldimizda yene nahayiti köp ishlar bar. Uyghuristanda mushu boluwatqan weqeler xitayning, énighiraq éytqanda, xitay kommunistik partiyisi merkiziy komitéti siyasiy byurosining milliy mesilidiki siyasitining üzül - késil krizisqa uchrap, berbat boluwatqanliqidin derek béridu. Merkiziy komitétta siyasiy krizis kündin - kün'ge küchiyiwatidu. Bashqa sewebler hemmisi bir bolup, xitay kompartiyisining uzaqqa sozulmay berbat bolidighanliqidin derek béridu.