Qeshqer konasheherde “Xitaylashturush qurulushi” qandaq élip bérildi?

“Nishanliq yardem” üchün gu'angjudin kelgen xitay oqutquchi, Uyghur balilar xitayche qeghez késish hüniri bilen késip chiqqan kompartiye gérbini körsetmekte, 2021-yili iyul, qeshqer konasheher nahiye mingdé bashlan'ghuch mektep.

Hörmetlik oqurmen, biz yéqinda “Enxuyluq xitay tughqanlar”ning xoten Uyghurliri üstidiki jinayetliri heqqide mulahize yürgüzgeniduq. Bügün “Gu'angdungluq xitay tughqanlar”ning qeshqerde némilerni qilghanliqi üstide toxtilimiz.

Bir qanche kün awwal CNN qatarliq xelq'ara axbarat wastilirida tarqalghan “Shinjang saqchi höjjetliri”ge da'ir yéngi melumatlar xelq'arada Uyghur mesilisini yene bir baldaq qiziq noqtigha kötürdi. Mezkur melumatlardin qarighanda, ötken yili may éyida ashkarilan'ghan “Shinjang saqchi höjjetliri” ichidiki 830 minggha yéqin lagér mehbuslirining arxip ambiri sirtqa échiwétilgen. Mezkur arxiptiki zor köp sanliq uchurlar qeshqer konasheher nahiyesi we ili oblastining tikes nahiyesidiki lagér mehbuslirigha alaqidar bolup, bu ikki jayda tutulghan, qamalghan yaki ghayip qilin'ghan kishilerning uchurlirini bu arxip ambiridin izdesh imkaniyiti yaritlghan.  

Derweqe biz ötken yili 5- ayda “Shinjang saqchi höjjetliri”din ibaret zor hejimlik Uyghur irqiy qirghinchiliq ispatining ashkarilinishi bilen, qeshqer konasheherde her 25 Uyghurning birining lagérgha qamalghanliqidek qorqunuchluq ré'alliqtin xewerdar bolghaniduq. Emma qeshqer konasheher nahiyesining qachandin étibaren, kimler teripidin, qandaq shekilde derijidin tashqiri türmige aylandurulghanliqi bizge nisbeten izdinish we tekshürüsh zörür bolghan bir mesilidur. U halda, biz aldi bilen qeshqer konasheher nahiyesidiki Uyghur paji'esining otturigha chiqishigha seweb bolghan amillar üstide izdinip köreyli.

Melum bolghinidek, Uyghur irqiy qirghinchiliqi dunyagha ashkara bolghan 2017-yillardin buyan, bu jinayetning  asasen xitay hökümitining atalmish “Shinjanggha yardem pilani” bilen chemberchas baghlan'ghanliqi sir emes. Derweqe, xuddiy enxuyluqlar xotenning guma nahiyesidiki Uyghurlargha “Yardem” namida ziyankeshlik qilghinidek, qeshqer konasheherni bölüwalghan gu'angjuluqlarmu bu yerdiki Uyghurlargha “Yardem” namida ziyankeshlik qilghan. Undaqta, gu'angjuluq atalmish “Xitay tughqanlar” qeshqer konasheher xelqige zadi némilerni qildi?

Gu'angjuluqlarning gu'angdong ölkilik hökümetning rehberlikide atalmish “Shinjanggha yardem” herikiti ötken esirning 90-yillardila bashlan'ghan bolsimu, emma qeshqer konasheherni gu'angjuluqlargha bölüp bérish, 2010-yilidiki birinji qétimliq atalmish “Merkezning shinjang xizmet yighini”bilen bashlan'ghan. Gu'angjuluqlar qeshqer konasheherning ma'arip, tibabet, ishlepchiqirish, tijaret we yéza-igilik qatarliq nurghun sahelirini pilanliq we noqtiliq shekilde qoligha élip, Uyghurlarni yoqitish, tazilash we özgertishni nishan qilghan bir türlük heriketlerni élip barghan. Biz aldi bilen  gu'angjuluq “Xitay tughqanlar”ning qeshqer konasheher Uyghurlirini  xitaylashturushta némilerni qilghanliqigha qarap baqayli:

Xitay hökümiti 2017-yili 9-aydin bashlap Uyghur élidiki ottura - bashghlan'ghuch mekteplerde Uyghur tilida oqutushni birdek bikar qilghan we xitay ölkiliridin dölet tili oqutquchisi namida nurghunlighan xitaylarni Uyghur éligha köchürüp kelgenidi. Qeshqer konasheher nahiyeside bolsa, 2014-yili xitay re'isi shi jinpingning qeshqer konasheher nahiyesidiki ziyaritidin kéyinla téz sür'ette omumlashturulghan.

XINHUA

Gu'angjudiki “Yangchéng géziti”ning 2019-yilidiki bir xewiride, bu heqte xéli köp tepsilatlar yézilghan. Yeni 2017-yiligha qeder qeshqer konasheherde ma'aripni xitaychilashturush omumliship bolalmighan. 2017-Yili gu'angju shehiri atalmish “Shinjanggha yardem meblighi”din 348 Milyun Yüenni qeshqer konasheherning üch yilliq ma'aripni omumyüzlük xitaylashturush herikitige ajratqan. Xewerde körsitilishiche, gu'angju shehiri qeshqer konasheherdiki 110 ottura, bashlan'ghuch we yeslilerge “Nishanliq yardem” pilani tüzüp, xitay ölkiliridin üch minggha yéqin xitay oqutquchisini qeshqer konasheherde xizmetke qobul qilghan. Uningdin sirt xitaylashturushni balilardin bashlash chaqiriqi boyiche, gu'angjudin yene 114 neper xitay oqutquchini ewetip, qeshqer konasheher nahiyesidiki Uyghur balilirini xitaylashturush herikitige mes'ul qilghan. Shundaqla qeshqer konasheher nahiyesining ma'arip qurulushigha eng köp meblegh ajritip, yataqliq mekteplerni omumlashturghan. Yesli ma'aripidin taki ottura mektep ma'aripighiche yataqliq mektepke orunlashturulghan Uyghur balilirigha “Qizil gén qurulushi” istratégiyesini yolgha qoyup, balilarning kichikidin bashlapla xitay medeniyiti, til-yéziqi, tarix we örp-adetliride terbiyeleshke bashlighan. Mesilen, qeshqer konasheher nahiyilik 3-ottura mektep qizil teshwiqatchilar bazisigha aylandurulghan. Bu mektepte barliqqa kelgen qizil teshwiqatchilar guruppisi téz sür'ette qeshqer konasheher nahiyesidiki herqaysi mekteplerge kéngeytilgen. Shundaq qilip, qisqa waqit ichidila 22 orundiki Qizil teshwiqatchi Terbiyelesh merkizide mingdin artuq Uyghur qizil teshwiqatchi balilar terbiyilep chiqilghan. Derweqe, bu teshwiqat orni goya xitay hökümitining birliksep bölümige oxshashla, Uyghur balilirini omumyüzlük xitaylashturushtiki teshkiliy orun'gha aylan'ghan.

Gu'angjuluqlar qeshqer konasheherdiki Uyghur balilirini xitaylashturushta ishletken yene bir usul bolsa “Bir mektepke bir layihe pilani”ni yolgha qoyush bolghan.  Aldi bilen qeshqer konasheher nahiyelik 1-ottura mektepni “Gungju ejderha-shir ussuli” (广州龙狮舞) boyiche terbiyelesh noqtisi qilghan. 2018-Yili bir dane ejderha, alte dane shir we 24 Uyghur ösmür bilen bashlan'ghan atalmish Shir ussuli guruppisi 2021-Yiligha kelgende 100 dane ejderha, 200 dane shir we 1400 din artuq qatnashquchi bolghan chong tiptiki shir ussuli guruppisigha aylandurulghan. Yeni atalmish “Gu'angjuluq tughqanlar” qeshqer konasheher nahiyelik birinchi ottura mektepte bashlighan shir ussuli guruppisini qisqighine bir qanche yilda konasheher nahiyesidiki pütkül ottura we bashlan'ghuch mekteplerge kéngeytip bolghan. Bu heqtiki uchurlardin qarighanda, qeshqer konasheherde “Xitay Shir ussuli Medeniyiti”ni barliqqa keltürüsh arqiliq, “Jungxu'a milliti”ning génini Uyghurlarning qan-qénigha singdürüwétishni axiriqi meqset qilghan.

Atalmish “Ma'aripqa yardem bérish” yalghuz Uyghur yash-ösmürlirinila xitaylashturush bilen cheklenmestin, belki yéza-kent, mehelle we a'ililergiche kéngeytililgen.

Her düshenbe ettigende atalmish bayraq chiqirish murasimigha qatnishish, kechte xitay tili öginish kursigha qatnishish, xitay tughqanlar bilen birge yashash arqiliq xitayche öginish we bashqilar, qeshqer konasheher Uyghurlirining kündilik turmushigha omumlashturulghan.

Qeshqer konasheher nahiyesi Zemin yézisi ériqbéshi kentide Uyghur déhqanliridin 60 neper partiye ezasi terbiyelep chiqilghan. Andin bu déhqan partiye ezaliri arqiliq kent ahalilirini xitaylashturushning ikki qedemlik pilanini tüzüp chiqqan. Birinchi qedemde partiye ezaliri pa'aliyet merkizi qurup chiqish, partiye tarixigha da'ir teshwiqat orni we kutupxane qurush arqiliq bu partiye ezalirigha “Partiyeni chüshinish shara'iti” hazilap bergen؛ ikkinchi qedemde kenttiki ahaliler merkezleshken jayida bu partiye ezaliri ichidiki iqtidarliqlirining öyide “Partiye pa'aliyet merkizi” qurup bérish bilen etraptiki kent ezalirini bu yerge toplap, mezkur partiye ezaliri arqiliq kentiki Uyghurlargha kalla yuyush élip barghan. Bu uslub qeshqer konasheher nahiyesidiki yéza-bazarlargha kéngeytilgen.

Buning netijiside Uyghur ma'aripini yochuq qaldurmay xitaylashturush qeshqer konasheher nahiyeside eng küchlük rewishte élip bérilghan. Yeni atalmish “Gu'angjuluq tughqanlar” Uyghur élini bölüshiwalghan xitayning 19 ölke-sheherliri ichide Uyghur ma'aripini xitaylashturushni eng burun bashlighan we sistémilashturghan  “Xitay tughqanlar”din bolup qalghan.

xjdx.gov.cn

Hemmige melumki, herqandaq bir millet aldi bilen öz ana tilida oylaydu we tepekkur qilidu. Ana tiligha pishshiq bolmay turup, bashqa tilni öginish teske toxtaydu. Emma xitay hakimiyiti Uyghur ma'aripini yoqitishni Uyghur tilini yoqitish bilen élip barmaqta. Bir tilning yoqilishi emeliyette bir milletning yoqilishi, shundaqla shu milletning mewjutluqini ipadilep turghan milliy medeniyet bilen uni tirep turghan zéminning yoqilishidur. Til herqandaq bir milletning meniwi turmushning omumiy tarixini eks ettüridu. Milletning tili uning ötmüshi bilen bügünini bir-birige baghlap turidu. Milliy ma'arip shu milletning medeniyitini yetküzidu. Almashturidu we janlandurup mangidu. Shunga ma'arip bilen medeniyet otturisida heriketchan munasiwet mewjut. Her qandaq millet özining teswiri sen'et eserliri we naxsha muzika, maqal ـ temsil, idi'om, riwayet, tiyatir, hékaye, romanlarghiche barliq yéziq sheklidiki edebiy eserlerde özining étiqadi, ishenchi, arzu ـ armanlirini til bilen jemlep chiqidu. Tilning yoqlishi pelsepiningmu yoqilishni tézlitidu. Shunisi éniqki, ma'arip weyran qilinsa, millet en'enisining üzülüshini keltürüp chiqiridu. Bu mahiyette bir pütün millet gewdiside qelbning yenggüshlinishige, Uyghurluq kimlikining xitay kimlikige almishishigha yochuq achidu.

Bir millet ma'aripning tereqqiyati bilen algha basidu, tereqqiy qilidu, qudret tapidu. Emma bügün Uyghur ma'aripi mislisiz zor xirislarda jan talashmaqta. Uyghurlarning kelgüsige, milliy mewjutluqigha zich munasiwetlik bolghan Uyghur ma'aripining xitaylashturulushi, pütkül Uyghurlarni küchlük endishige salmaqta. Bundaq bir ehwalda Uyghur ma'aripining kelgüsidin éghiz échish mumkinmu?

Bizge ümid béridighan eng muhim nerse shuki, gerche xitay hökümiti Uyghurlarni pütünley yoqitish üchün türlük wastilerni qolliniwatqan bolsimu, emma Uyghur xelqining Uyghurluq rohini yoqitishning unchilik asan emesliki bilinmekte. Uzun tarix éqimidiki türlük medeniyet, étiqad we idiyeler dolqunida, shundaqla siyasiy we ijtima'iy krizislarda Uyghurlar öz miraslirini yiraq ötmüshtin bügün'ge ulashturalighan we izchilliqqa ige qilip kelgen xelqtur. Uyghurlarning til, medeniyet we ma'arip ulining intayin chongqur asasqa ige bolghanliqi, tarixtiki héch bir waqitta bu asasni üzüp qoymighanliqidek ré'alliq, xitaydiki 56 millet ichide Uyghurlarning taki bügün'ge qeder mukemmel shekilde saqlinip qalghanliqining asassidur. Hetta weten sirtidiki türlük ellerde tarqaq olturaqlashqan muhajirettiki Uyghurlarmu özlirining ana tili, medeniyiti we örp - adetlirini saqlash we dawamlashturush üchün eng zor tirishchanliqlarni körsitip kelmekte.

Irqiy qirghinchiliqni bashtin kechüriwatqan Uyghurlar bügünki künde özini saqlap qélishta til we ma'aripning ehmi'itini téximu chongqur tonup yetmekte. Gerche xitay hakimiyiti Uyghur ma'aripini xitaylashturushni Uyghur irqiy qirghinchliqining eng muhim bir wastisi qiliwatqan bolsimu, emma bu xil mejburlash eksiche Uyghur xelqige mewjutluqning muhimliqini téximu chongqur hés qildurmaqta. Shunisi éniqki, meyli weten ichide bolsun yaki sirtida bolsun, Uyghurlar mewjutla bolidiken, xitayning Uyghur tili we ma'aripni weyran qilish arqiliq, Uyghurlarni yoqitish meqsiti esla ishqa ashmaydu. 

***

Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.