Xitayning qeshqer shehirini qoghdash qarari, “Müjmel” hem “Kéchikip chiqirilghan qarar” dep qaralmaqta

Firansiyelik kespiy fotograf patrik wak(Patrick Wack) lagérlarni ziyaret qilish mumkin bolmighan ehwalda tartqan lagér sirtidiki erkin bazarning körünüshi.

Uyghur diyarining eng yuqiri qanun chiqirish orgini bolghan Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi yéqinda nizamname maqullap, Uyghur medeniyitining böshüki dep qaralghan qedimki yipek yolining muhim tügünliridin qeshqer shehirining qedimki medeniyet xasliqini qoghdashni qarar qilghan. Peqetla qeshqer qedimiy sheher restilirini qoghdashqa xas bolghan bu nizamning “Jungxu'a millitining munewwer tarixiy we medeniyiti” ni qoghdash, qeshqer qedimiy shehirining janliq muhitini dawamlashturup, uni “Layihelesh, qoghdash, uninggha warisliq qilish, ishlitish” jehetlerde qanuni ramka bilen teminleydighanliqi qeyt qilinmaqta. Emma mutexessisler bu nizamning qeshqer qedimiy sheher restilirini qoghdashta ünümlük rol oynishigha guman bilen qaraydighanliqi, uning kéchikip chiqirilghan bir qarar ikenliki hem qeshqer shehirining esirlerdin béri dawamliship kelgen janliq qedimi medeniyitini “Muzéylashturup”, noqul sayahet obyéktigha aylandurushni chiqish qilghanliqini bildürmekte.

Melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining 31-mart küni birdek awaz bilen maqullighan 31 maddiliq mezkur nizami, bu yil 1-maydin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlaydiken. Nizamda qoghdash da'irisidiki obyéktlar 6 türlük katégoriyege bölün'gen. Bu 6 türlük katégoriye qeshqer qedimiy shehirining omumiy tarixiy qiyapiti, haliti, tebi'iy hem antropologiyelik menzirisi, tebi'iy muhiti, köchmes medeniyet mirasliri, tarixiy bina, qedimiy derex, en'eniwiy mehelle, kocha, hoyla, öy-imaret, qurulush shekli, dukan, ishxana, chong tarixiy weqeler, tarixiy shexsler, qol hünerwenchilik, en'eniwiy sen'et, shuningdek örp-adet, qa'ide-yosun qatarliq gheyriy maddiy medeniyet miraslirini öz ichige alidighanliqi tekitlen'gen, emma uning qaysi konkrét obyéktlarni qoghdash nishani qilidighanliqi körsitilmigen. Nizamnamide peqet konkrét qoghdilish obyéktlirining tizimlikini békitish, qoghdash xizmitini maslashturush méxanizmi qurup, qoghdash xizmitidiki “Nuqtiliq qiyin mesililer” ni bir terep qilishqa qeshqer sheherlik hökümetning mes'ul bolidighanliqi tekitlen'gen. Amérika jorji washin'gton uniwérsitéti, merkizi asiya tetqiqat türining diréktori, piroféssor shan robérts (Sean Roberts) ning qarishiche, bu nizam nurghun jehetlerdin bek kéchikip chiqirilghan bir qarar iken.

Shan robérts mundaq deydu: “Bu qarar nurghun jehetlerdin bek kéchikip chiqirilghan bir qarar. Sizmu bilgendek dölet 2019-yilliridin bashlap (qeshqer) qedimiy sheher restilirini chéqishqa bashlighan. Men bu (nizam) Uyghurlarning heqlirini we bu rayonni qoghdawatimiz, deydighan tirishchanliq bilen baghlinishliq dep oylaymen”. Piroféssor robérts, mewjut weziyette bu nizamning qeshqerning heqiqiy medeniyet en'enisini qoghdashta ünümlük rol oynimaydighanliqini bildüridu. Uning tekitlishiche, hazirqi qeshqerning medeniyet en'enisi qarimaqqa “Heqiqiydek” körünsimu, emma bu qeshqerning tarixiy we qeshqer xelqi bilen heqiqiy rewishte baghlinishliq emes iken. 1990-Yillirida qeshqerni ziyaret qilip, bu sheherde antropologiyelik tekshürüshte bolghan piroféssor robérts 10-aprél bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, öz waqtidiki qeshqer bilen hazirqi qeshqerning perqliq ikki makan ikenlikini körsetti.

U mundaq deydu: “Qedimiy en'enilirining (qeshqerdiki) yerlik shekli asasen weyran qilindi. Méningche, da'im tekrarlinip turuwatqini shuki, hökümet terep ‛heqiqiydek‚ körünidighan bir medeniyet en'enisi berpa qilishqa qiziqiwatqandek qilsimu, emma bu xil medeniyet en'enisining bu rayon we bu yerde yashaydighan xelqler bilen héchqandaq baghlinishi yoq. Halbuki, bu xil medeniyet en'enisi peqet sayahet iqtisadi üchün paydiliq”.

Melum bolushiche, zor miqdarda meblegh sélip, qeshqer qedimiy sheher restilirini qayta yasash we uni sayahetke échish xizmiti xitayning béyjingni baza qilghan “Jongkun shirkiti” teripidin kontrol qilinmaqta iken. Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqat diréktori hénrik shajiwiskiy (Henryk Szadziewski), qeshqerni qoghdash bir “Ijabiy qedem” bolsimu, emma uning peqet qeshqer qedimiy shehirige meblegh salghuchilar üchün bir “Ijabiy qedem” ikenlikini tekitleydu.

Hénrik shajéwiski mundaq dédi: “Méningche, bu peqet bezi kishiler üchün bir ‛ijabiy qedem‚ hésablinidu. Buning mesxirilik yéri, bu kishiler yéngi yasalghan qeshqer qedimiy sheher restilirige meblegh salghan. Bizge melum bolghandek qeshqer qedimiy shehiri 2008-yili chéqilishqa bashlidi. Halbuki, yéngi yasalghan qeshqer qedimiy sheher restiliri perqliq yéngi kishiler teripidin igilendi. Sayahetchilik we uningdin paydiliniwatqanlar neq shular.”

Hénrik shajiwiskining qarishiche, bu tereqqiyat Uyghur medeniyitining ruxset qilin'ghan tereplirigila yol qoyulidighanliqini körsetmekte iken. U 10-aprél bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu shuni körsitip bériduki, Uyghur medeniyitining ruxset qilin'ghan tereplirila sayahetchilik we payda-menpe'et üchün ishlitilidu. Elwette, qeshqer qedimiy sheher restisi buning tipik namayendisi hésablinidu”.

Uyghur aptonom rayonining “Qeshqer qedimiy shehirini qoghdash nizami” yawropa parlaméntining 2011-yili 3-ayda qarar maqullap, qeshqer shehirini chéqishni toxtitishqa chaqirishidin 13 yil ‍ötkendin kéyin chiqirilghan. Yawropa parlaménti shu qétimliq qararida, qeshqer shehirining téximu weyran bolushidin qoghdash üchün, béyjing hökümitidin qeshqerni b d t pen ma'arip, medeniyet teshkilatining qedimi yipek yolini qoghdash türige kirgüzüshini telep qilghan. Yawropa parlaménti eyni waqitta, béyjingning “Qeshqer shehirini, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we özbékistanning yipek yolini UNESCO medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzüsh iltimasigha qoshushni oyliship körüshi” ni sorighan, emma béyjing hökümiti buninggha inkas bildürmigenidi. Hénrik shejiwiski, xitayning qanun chiqirip, qeshqer shehiride némini qoghdimaqchi bolghanliqi we qoghdashtiki chiqish nuqtisigha so'al qoydi.

Shajiwiski mundaq dédi: “Héchbirimizning bu en'enilerdin kishilerning xatirisi sirtida yene némilerning qalghanliqini bilishi müshkül. Halbuki, biz xitay dölitining kishilerge qarita ménge yuyush élip barghanliqini bilimiz. Méning qarishimche, buning birinchi meqsiti mebleghni qoghdash, ikkinchisi, uning qoghdimaqchi bolghini dölet békitken Uyghur en'enisidur. Bular Uyghur, dep belgilen'gen we Uyghurdek körünidighan, emma Uyghurlar shekillendürgen en'ene emes.”

“Qeshqer qedimiy shehirini qoghdash nizami” da qeyt qilinishiche, qoghdash rayonidiki kocha we mehelliler en'eniwi halitini saqlishi, tarixiy uslubi, boshluq kölimi, kochilarning körünüshi we kocha boyliridiki tüwrükler tarixiy uslubini qoghdishi, dukanlarning taxtisi, ishik aldining bézilishi, chiragh renggi we bashqa qoshumche esliheler qedimiylik qiyapiti hem muhit keypiyatigha maslishishi, qoghdash obyékti bolghan qurulush, imaret yaki menzirilerni chéqish, özgertish we yaki uning menzirisige dexli qilidighan qurulushlarni qilish cheklinishi kérek iken.

Amérikadiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi, doktor qahar barat 9-aprél bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, qeshqerni UNESCO ning qoghdash tizimlikige kirgüzmey turup, uning medeniyitini qoghdash mumkin emeslikini ilgiri sürdi. Biz 9-aprél küni UNESCO bilen alaqiliship, ularning inkasini soriduq. UNESCO Ning alaqe ishliri emeldari franshis wiba'u (Francios Wibaux) 11-april inkas qayturup, “Bu mesilining intayin sezgür mesile” ikenlikini bilidighanliqini, bizning su'allirimizni alaqidar da'irilerge yetküzgen bolsimu, biraq hazirghiche jawap kelmigenlikini bildürdi.
Doktor qahar baratning qarishiche, eger xitay hökümiti qedimiy qeshqerni qoghdashta semimiy bolsa, medeniyetni toluq we etrapliq qoghdishi, qol yazma wesiqilerni, kona medris hem meschitlerning izlirinimu eslige keltürüshi kérek iken.

Halbuki, jorji washin'gton uniwérsitétidiki shan robérts, hazirqi halette xitay hökümiti Uyghur medeniyitige köngül bölidu dep qarashning bimenilik ikenlikini we bu medeniyetning “Muzéylashturulush” tehditige duch kéliwatqanliqini tekitleydu. Shan robérts mundaq deydu: “Bu yerdiki yadroluq mesile, hazirqi halette xitay hökümiti Uyghur medeniyitini qoghdashqa köngül bölidu, dep qarash bimenilik. Hazir biz kéyinki mustemlikichilikke a'it nurghun xahishlarni körüwatimiz”. Shan robértsning éytishiche, “Hazir Uyghur medeniyiti xitayda duch kéliwatqan xeter, uning muzéylashturulushi, uning heriketchan janliq bir medeniyet bolushtin mehrum qaldurulup, sayahetchiler üchün bir türge aylandurulushi bolmaqta” iken.

Lékin “Shinxu'a agéntliqi” qatarliq hökümet taratqulirida, Uyghur diyaridiki alaqidar yerlik emeldarlarning bu nizamni “Qeshqer qedimiy shehirini qoghdash xizmitide saqliniwatqan mes'uliyet éniqsizliqi, ruxsetsiz rémont ishlirining binakarliq qiyapiti bilen tarixiy xasliq öz-ara maslashmasliq mesilisini keltürüp chiqirishi, en'eniwi medeniyetning toluq eks etmesliki qatarliq mesililerni qanun'gha asasen hel qilish üchün” chiqirilghanliqini bildürgenliki qeyt qilinmaqta. Xitay hökümiti “Yer tewreshke chidamliq öy” sélish namida qeshqer shehirini chéqip, Uyghur puqralirini köchürüsh pilanini 2008-yilidin bashlighan. Melum bolushiche, eyni waqitta xitay hökümiti qeshqer qedimiy sheher rayonining 85 pirsentini chéqishqa ötkenidi.