Chén wénchingning “Shinjang sepiri” we xitayning Uyghur diyarida “Térrorluqqa qarshi turushni normallashturush” urunushi

Melum bolghinidek, xitay hökümiti uzun yillardin buyan pilanliq we meqsetlik halda Uyghur xelqini “Xelq'ara térrorizm” bilen baghlap, shu arqiliq Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilip keldi, shundaqla bu jinayitini heqliq körsitish üchün türlük teshwiqatlarni élip yürgüzüp keldi. Wahalenki, xitayning teshwiqat saxtipezliki Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqigha da'ir ashkarilan'ghan ispatlar we lagér shahitlirining delilliri aldida put tirep turushqa ajiz keldi. Bolupmu xitayning Uyghur élida atalmish “Térrorluqni yoqitish uslubi” ni, gherb démokratik sistémisining ornini élishta küchlük delil süpitide teshwiq qilishi, gherb dunyasining xitaygha bolghan sezgürlükini ashurushqa seweb boldi. Epsuski, xitayning qiliwatqini pütkül insaniyetke qarshi éghir bir jinayet bolsimu, emma uning teshwiqat uslubi yenila gherb düshmenliki asasiy pikir éqimini teshkil qiliwatqan döletlerni özige ishendürüp keldi. Bu sewebtin Uyghur mesilisi nöwette qutuplishiwatqan dunya weziyitining tesirige uchrap, Uyghur irqiy qirghinchiliqining rast yaki yalghanliqi xelq'ara sehnilerde munazire qilinidighan téma bolup qaldi. Eslide bir xelq irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqaniken, bu irqiy qirghinchiliqni derhal toxtitish üchün heriketke ötüsh, pütkül insaniyetning bash tartip bolmas jiddiy mejburiyiti bolushi kérek idi. Epsuski, bu jinayetni toxtitishning ornigha, mesilining rast yaki yalghanliqi heqqide munazirining otturigha chiqishini xitayning teshwiqattiki waqitliq “Ghelibisi” démey turalmaymiz. Mana emdi xitay nöwette jinayi jawabkarliqtin bash tartish bilen birge, bu jinayetlirini “Normallashturush” qa qedem almaqta.

“Xelq tori” ning 26-maydiki xewiride Xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosining ezasi, merkiziy siyasiy-qanun komitétining sékrétari chén wénching bu yil 22-maydin 26-mayghiche Uyghur élida tekshürüshte bolghanliqi xewer qilin'ghan. Xewerde Chén wénchingNing “Shi jinpingning qanun we dölet xewpsizliki idiyesini yaxshi öginish we partiyening shinjangni idare qilish siyasitini yaxshi emeliyleshtürüsh bilen birge, shinjangda térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdash xizmitini normallashturush” ni telep qilghanliqi bayan qilin'ghan. Emeliyette, chén wénchingning dégini xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq siyasetlirini dawamlashturushni “Normalliqqa aylandurush” ni közde tutqanliqi éniq.

Melumki, 2017-yilidin buyan Uyghurlarning jaza lagérlirigha qamiliwatqanliqi, kolléktip tutqun qilinip, türlük ziyankeshliklerge uchrawatqanliqi, yeni irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi xelq'ara uchur wasitiliride tarqilishqa bashlighanidi. Biz elwette bu seweblik, Uyghur irqiy qirghinchiliqi 2017-yilidin bashlan'ghan déyelmeymiz, shundaqla shu yili lagér sistémisining Uyghur élida alliburun sistémiliship bolghanliqinimu bilimiz. Démek, Uyghur irqiy qirghinchiliqi ashkarilinishtin héchbolmighanda bir qanche yillar awwal, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish pilanliri tüzüp chiqilghanliqi éniq. Yeni, lagérlarning qurulushi, Uyghurlarning barliq uchurlirining arxiplashturulghanliqi, türlerge ayrilishi we ayrilghan türlerge qarita perqliq bir terep qilinishi, buning delilidur. Bundaq bir pilanning shi jinpingning ashkarilan'ghan mexpiy sözi bilen biwasite munasiwiti barliqimu tebi'iy bir ehwal. Téximu muhimi, shi jinping wezipige olturghandin kéyin élip barghan herqandaq siyasetlirige “Yéngi dewr” atalghusini qoshup teshwiq qiliwatqanliqi seweblik, Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq pilanining belki “Kona dewr” diki uslubimu bar dep perez qilalaymiz.

Démek, Uyghurlar xitay mustemlikisi astida peqet shi jinpingning atalmish “Yéngi dewr” idila emes, belki uningdin burunqi “Kona dewr” lerdimu izchil qirghinchiliqqa, ziyankeshlikke uchrap kelgen. Peqet Uyghurlarning üstige “Térrorluq tamghisi” kolléktip bésilghandin kéyin, “Térrorluqni yéngi uslubta yiltizidin yoqitish”, shi jinpingning “Yéngi uslubi” dep atalghan. U halda, shi jinpingning Uyghurlargha qarshi kürishidiki “Yéngi uslubi” zadi qandaq usul?

Biz awwalqi analizlirimizda xitayning Uyghur élida qollan'ghan “Féngchyaw uslubi” heqqide toxtalghaniduq. Bu xil usul shi jinping wezipige olturghandin kéyin dölet bashqurushta eng küchlük teshebbus qilin'ghan usullarning biri hésablinidu. Uyghur diyarida2013-yillardin bashlapla “Üch xil küch” (térrorluq, bölgünchilik we esebiylik) ni yiltizidin yoqitish namida “Zenjirsiman bashqurush tori” we “Xelqqe tayinip bashqurush méxanizmi” yolgha qoyulghan. Xelqni bu xil usulda bashqurush del “Féngchyaw uslubi” din örnek élin'ghan bashqurush méxanizmidur. Uyghur élida bolsa bu xil méxanizmning “Shinjang nusxasi” ijad qilin'ghan we bu usul “Shinjangni yéngiche idare qilish tüzümi” dep atalghan. Yeni, “Zenjirsiman bashqurush tori” yuqiridin töwen'ge, kolléktiptin shexskiche baghlinip, torsiman munasiwet shekillendürgen méxanizmdur. “Xelqqe tayinip bashqurush méxanizmi” b, yuqiriqi “Zenjirsiman bashqurush tori” ning her bir halqilirighiche xelqni seplesh we xelq arqiliq xelqni nazaret qilish, bashqurushni her bir shexskiche emeliyleshtürüshni körsitidu. Eger bu uslubni tesewwur qilishqa toghra kelse, köz aldimizgha jorji orwélning “1984” namliq kitabidiki nazaret iqtidari bolghan “Téléskop ékran” (telescreen) arqiliq kishilerning oy-pikri, ish-herikitini kontrol qilidighan menzire bilen hazirqi Uyghurlarning ehwalini tesewwur qilsaq tamamen bolidu. Peqet bu yerdiki birdinbir perq, xitayning qollan'ghini yalghuz téléskop ékrani bolmastin, belki insanlarni bir birige “Düshmenlik” bilen qarap, xuddi téléskop kebi öz'ara nazaret qilidighan méxanizmni berpa qilishidur. Chünki düshmenlik we ishenchsizlikke tolghan bir jem'iyette, kolléktip qarshiliq heriketlirining otturigha chiqishi esla mumkin emes bolup, bu xitay dewatqan “Muqimliq we bixeterlik” ning del özidur!

2021-Yili xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning iyundiki xewiride, xoten wilayitidiki herqaysi derijilik rehberlerning kentler we a'ililerge kirip, xelqning ehwalini igilep, qiyinchiliqlirini hel qilishqa yétekchilik qilish üchün 8 nahiyede, 180 tarmaq yéza-bazar (mehelle) etriti, 2160 tarmaq mehelle tarmaq etriti, 286 Ming “Pida'iy” lar (jasuslar) qoshuni Teshkilligenliki yézilghan. Démek, xoten wilayitide 2018-yilidiki xitay istatistikisida 2 milyon 530 ming nopus bar déyilgen bolup, yuqiriqi nisbet boyiche qarighinimizda, her 8 yaki 9 Uyghurgha bir “Pida'iy jasus” nazaretchilik qilidu, dégen netije chiqidu. U halda, pütkül Uyghur élidiki Uyghurlarni nazaret qiliwatqan “Pida'iy jasus” larning sanini perez qilidighan bolsaq, Uyghurlarning nöwettiki ehwalining jorji orwélning hékayisidinmu bekrek qorqunchluq ikenlikini tesewwur qilishimiz tes emes.

Undaqta, chén wénchingning Uyghur élida “Shinjangda térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdash xizmitini normallashturush” teshebbusi Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Chén wénching 2013-yillardin buyan izchil yosunda xitayning “Térrorluqqa qarshi turush” sépide yuqiri wezipilerni ötep kelgen. Yeni shi jinpingning “Térrorluqni yiltizidin yoqitish” tiki yéngi uslubining mahiyitini eng yaxshi chüshinidighan we bu jinayetlerning barliq jeryanlirigha ortaq bolghan shexslerdin biridur. Démek, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishida qollinilghan “Féngchyaw uslubining shinjang nusxasi” -chén wénching eng yaxshi chüshinidighan bashqurush méxanizmimiz hésablinidu. Bu wejidin bu xil yéngiche irqiy qirghinchiliq uslubini “Normallashturush” qa chén wénchingni bash qilish, xitayning jinayetlirini xelq'aradin yoshurushta eng yaxshi tallash hésablinidu, elwette!

Shundaq éytalaymizki, xitay da'iriliri Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayitide mes'uliyetni üstige almasliqni nishan qilghaniken, u halda bu jinayetni choqum “Térrorluqqa qarshi turush” namida “Normallashturushi” zörür. Peqet bu jinayet “Normallashqan” dila, Uyghur élida xelqning bu heqte awaz chiqirish imkani pütünley yoq qilinidu. Xitay Uyghur élini atalmish “Bir belbagh, bir yol” istratégiyesining merkiziy rayoni dep békitken iken, u halda Uyghur élini dunyagha échishqa mejburdur. Bundaq bir ehwalda, xitayning irqiy qirghinchiliq jinayitini menggülük bir sir qilip saqlap qélishning birdinbir yolimu del shi jinpingning “Yéngi uslub” idiki irqiy qirghinchiliqini “Normallashturush” urunushidur.

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu