Qirghinchiliqmu yaki “Térrorluq” mu?

“Shangxey hemkarliq teshkilati” ning yighinida shi jinping we ottura asiya döletlerning prézidéntliri. 2022-Yili 16-séntebir, semerqent, özbékistan.

 (Yeken élishqu qirghinchiliqining 10 yilliqini xatirilep)

Buningdin on yil burunqi 28-iyul künide, yeken nahiyesining élishqu baziridiki Uyghurlar qanliq bir qirghinchiliqni bashtin kechürgenidi. Emma xitay bu qirghinchiliqini xelq'ara térrorluq heriketliri bilen baghlap, özini “Ziyankeshlikke uchrighuchi” qilip körsitip kelmekte. Bu qirghinchiliqning yüz bergenlikige on yil bolghan bolsimu, lékin weqening tepsilati xitay teripidin ashkarilan'ghini yaki qayil qilghudek tekshürüsh élip bérilghini yoq.

Undaqta, yeken élishquda on yil burun yüz bergen bu paji'ening sewebi néme? bu weqe xitay dégendek “Xitay ichi we sirtidiki üch xil küchler pilanliq, meqsetlik élip barghan térrorluq herikiti” mu yaki xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqining bir qismimu? bu so'allargha qayil qilarliq jawab tépishimiz üchün, eyni chaghda yüz bergen bu qanliq weqe heqqidiki uchurlargha nezirimizni aghdurup baqayli.

Xitay metbu'atlirining mezkur weqe heqqidiki bayanlirida 2014-yili 28-iyul seher sa'et 5 etrapida “Zorawan küchler” ning maralbéshi bilen yeken arisidiki tash yolgha tosuq qoyup, ötken-kechken mashinilarni tosup, ot qoyup, bigunah kishilerni öltürgenliki déyilgen. Yeni, xitay hökümiti mezkur weqeni “Uyghurlar pilanliq we meqsetlik halda élip barghan térrorluq” dep teshwiq qilghan. Lékin shu waqittiki ehwalgha qaraydighan bolsaq, eyni chaghda weqege alaqidar köpligen tepsilatlar xitay metbu'atlirida keng tarqalghan bolsimu, xitay bu uchurlarni izchil öchürüp we cheklep, ishning heqiqitining otturigha chiqishini tosup kelgen. Eger shu küni yüz bergini rasttinla xitay teshwiq qilghandek bir “Térrorluq hujumi” bolsa, weqege alaqidar uchurlarni cheklishining néme hajiti? eksiche, bundaq térrorluqlarning tepsilatini keng türde teshwiq qilsa, xitayning “Gunahsiz bolghini we Uyghurlarni basturushining yolluq ikenlikini” ispatlashqa paydiliq emesmu? téximu heyran qalarliqi, xitay özi bu heqtiki uchurlarni qattiq cheklepla qalmay, bu heqte tashqi dunyagha uchurlarni ashkarilighan bir Uyghur yashnimu tutqun qilghan. Eyni chaghda, élishquda yüz bergen bu qanliq qirghinchiliq heqqide② Ababekri Isimlik 22 yashliq Uyghur yash bir qisim tepsilatlarni dunyagha anglatqan. Ababekrining bayanida, élishqu bazirida Uyghur ayallar rozi héytning harpa küni axshimi (27-iyul küni) tünek kéchisi ötküzüsh üchün bir öyge yighilghan. Emma bu yighilish xitaylar teripidin saqchilargha “Qanunsiz tebligh qilish yighilishi” dep chéqip qoyulghan. Saqchilar uchurni alghandin kéyin téz sür'ette neq meydan'gha yétip kélip, yighilish sorunidiki 50 ke yéqin ayal we balini étip öltürgen. Meschitke namazgha ketken erler qaytip kélip, bu ehwaldin xewer tapqandin kéyin, jesetlerni kötürüp saqchixanigha we hökümet binasigha erz qilghili kelgen. Emma saqchilar kelgen kishilerdin bir qanchini tutqun qilghan. Buninggha narazi bolghan kishiler qarshiliq körsetmekchi bolghinida, xitay qoralliq qisimliri élishqu bazirigha qarashliq üch kentni omumyüzlük qorshawgha élip, barliq ahalilerni étip öltürgen. Öltürülgenlerning sani 3000 din 5000 ghiche bolushi mumkinliki déyilgen. Lékin xitay hökümiti ababekrini intérnétta “Ighwa tarqatqan” dégen namda tutqun qilghan.

Weqege munasiwetlik “Ighwa” ni yalghuz ababekri isimlik Uyghur yigitila emes, belki xitay ichidiki uchur wasitilirimu keng kölemde tarqatqan. Yeni, eyni yili xitayning “Yer shari waqit géziti” ge bésilghan bir xewiridimu, xitay ichidiki axbarat wasitilirining élishquda yüz bergen bu weqege munasiwetlik ① “Delillenmigen uchurlar” ni tarqatqanliqi tilgha élin'ghan. Bu yerde xitay tilgha alghan delillenmigen xewer bolsa 28-iyuldiki weqede xitay j x organliri xotendin élishqugha esker yötkep kélip, térrorchilarni basturghanliqigha munasiwetlik bolghan.

Xitay bu heqtiki özige paydisiz bolghan barliq uchurlarni chekligendin kéyin, bu weqeni Uyghurlargha artip, özini heqliq körsitip kelgen. Emma weqe heqqide xitaydin chiqqan uchurlargha we xitayning mezkur weqe heqqidiki uchurlarni chekleshke urunushlirigha qarighanda, ishning xitay dégendek bolmighanliqi éniq.

Xitay özi élan qilghan weqege munasiwetlik uchurlargha qaraydighan bolsaq, diqqet qilishimizgha erziydighan mundaq ikki nuqtini bayqaymiz. Uning biri bolsa, atalmish “Uyghur térrorchilar” ning qorali palta we pichaq bolup, ularning nishani yerlik hökümet we saqchi idarisi qaritilghanliqini xitay özi étirap qilghan. Yene biri bolsa, 2014-yilining béshidila xitay 200 ming xitay memurini qeshqer, xoten, aqsu qatarliq Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlargha “Xizmetke” chüshürgen. Bu memurlarning Uyghurlarning öylirige köchüp kirip, ularni 24 sa'et nazaret astigha élishimu del shu mezgilde bashlinip ketken. Démek, yeken élishquda weqe yüz bérishtin nechche aylar ilgirila Uyghurlar xitay kadirlirining pütün künlük nazariti astigha élin'ghan.

Téximu muhimi, bu yilliri xitay hökümiti Uyghur diyarida keng kölemlik séfirliq nazaret sistémisini ornitip bolghan bolup, atalmish “Üch xil küch” ni yoqitish xitayning eng muhim dölet pilanigha kirgüzülgenidi. Bundaq bir peytte Uyghurlarning xitay éytqandek “Pilanliq, meqsetlik” halda qarshiliq qilalishi esla mumkin emes! weqe 27-iyul kech we 28-iyul seher ariliqida yüz bergen. Bu waqit Uyghurlarning en'eniwi diniy bayrimi bolghan rozi héyt künige toghra kélidu. Rozi héyt küni seherde Uyghurlar muqerrer halda seher turup, ibadet we qa'ide yosunlar bilen bir ayliq ramizanni uzitish pa'aliyetlirini élip baridu. Bundaq bir künde Uyghurlarning birer zörüriyet bolmighan ehwalda mushu kün'ge toghrilap qarshiliq herikiti qozghishi ré'alliqqa uyghun kelmeydu. Téximu muhimi, Uyghurlarning qolida qoral yoq, bundaq ehwalda qarshiliq körsitish, özini ölümge tutup bérish hésablinidu. Démek, bu yerde weqening kélip chiqishidiki birdinbir éhtimalliq bolsa, Uyghurlarning chidighusiz naheqchilikke duch kelgen bolushi, bu seweb hayati bedilige qarshiliq körsitishke mejbur qalghanliqi bolidu.

Derweqe, aldi bilen xitay hökümitining Uyghurlarning ramizanliq pa'aliyitini qoralliq basturup, ölüm-yétim peyda qilishidin kéyin, yurt xelqi qozghilip namayish qilghanliqi, xitay hökümitining bolsa namayishchilarni qoralliq basturghanliqi ré'alliqqa uyghun bir qarash déyishke bolidu. Chünki, xitayning uningdin burunqi namayishlarnimu izchil qanliq basturup kelgenliki héchkimge sir emes!

Erkin asiya radiyosi Uyghur bölümi mezkur weqe heqqide éniqlash, delillesh élip barghan bolup, xitay saqchi da'iriliri ramizanliq pa'aliyet qiliwatqan ayallargha oq chiqarghandin kéyin, yurt xelqining qozghilip namayish qilghanliqini, xitay hökümitining buninggha saqchi, armiye, bironéwik, tik uchar, hetta ademsiz uchqu (dron) liri arqiliq jawab qayturup, élishqu, xangdi, döngbagh, qosh'ériq qatarliq yézilarda keng kölemlik qirghinchiliq élip barghanliqini, weqede az dégende besh minggha yéqin Uyghurning qirip tashlan'ghanliqi we nurghun Uyghurlarning tutqun qilin'ghanliqini ashkarilighanidi.

Shunisi éniqki, qolida tömürning sunuqi bolmighan, hetta öylirige köchüp kirip, 24 sa'et nazaret astigha élin'ghan Uyghur déhqanlirining naheqchilikke qarshi turushini térrorluq dep atash insanlarning wijdani we eqlige qilin'ghan éghir haqarettur. Eksiche, Uyghurlarni millet süpitide irqiy qirghin qiliwatqan xitayning öz jinayetlirini “Térrorluqqa taqabil turush” namida yoshurmaqchi bolushi bolsa, medeniy dunya bilen esla sighishmaydighan iptida'iy yawayiliqtur. Démek, buningdin on yil burun yeken élishquda yüz bergini xitay teshwiq qilghandek “Térrorluq” emes, belki qehriman Uyghurlarning xitayning mustemlike siyasetlirige qarshi élip barghan öchmes küreshlirining bir qismidur! qirghin qilin'ghan élishqu Uyghurliri bolsa, Uyghur xelqining eng söyümlük qehrimanliridur!

①“Shinjangliq tor ehli pitne-ighwa tarqitip qolgha élindi”

②“Shinjangliq tor ehli zorawanliq térrorluq heqqide pitne-ighwa tarqitip qolgha élindi”

 [Eskertish: obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]