Qirghizistan we tajikistan otturisidiki toqunush merkiziy asiyaning bixeterlikige tesir qilishi mumkinmu?

Qirghizistan bél yézisidiki qirghizistanning tajikistan bilen chégrilinidighan gherbiy jenub batkén rayonidiki bir yolda qoralliq esker we puqralar. 2021-Yili 30-aprél.

Ammiwi axbarat wasitilirining axirqi xewerlirige qarighanda, yéqinda sabiq sowét ottura asiya jumhuriyetliridin bolghan qirghizistan we tajikistan memliketlirining chégra rayonida qoralliq toqunush orun alghan. Mezkur toqunush qirghizistanning tajikistan bilen chégridash bolghan batkén oblastida 28-aprélda yüz bergen bolup, uninggha deslepte her ikki terepning puqraliri qatnashqan. Weziyet barghanséri keskinliship, uninggha ikki terepning qoralliq qisimlirimu arilashqan.

Igilishimizche, hem qirghizistan hem tajikistan terep toqunushning yüz bérishida bir-birini eyiblimektiken. Ammiwi axbarat wasitiliride bu heqte bir-birige oxshimighan her xil mezmundiki maqalilerning élan qilinishi dawam qilmaqta.

Qirghizistanning “Klo'op” yéngiliqlar agéntliqi élan qilghan “Qirghizistan-tajikistan chégrasidiki toqunush: qirghizistanning üch yéza rayonida pewqul'adde halet ornitildi” namliq maqalida éytilishiche, her ikki tereptin 100-150 ademning qatnishishi bilen bir-birige tash étish weqesi yüz bergeniken. Qirghizistan chégra xizmitining xewer qilishiche, bir nechche tajikistanliq puqralar kök tash yézisidiki “Golownoy” suni teqsim qilish ponkitida qirghizistan terepning ruxsitisiz qurulush ishlirini élip barghanken. Ular qirghiz chégrachilirining ishni toxtitish teleplirini ret qilghanliqtin ikki terepning yerlik turghunliri arisida toqunush orun alghan. Netijide qirghizistan tereptin üch adem zerbige uchrap, bir nepiri oqtin yaridar bolghan. Tajikistan tereptin bolsa, yette adem zerbige uchrighan we yarilan'ghan. Tajikistanning chégra xadimliri bu yerning 1968-yildin tartip tajikistanning qarmiqida bolghanliqini, qirghizistanning bu yerni qanunsiz igiliwalghanliqini bildürgen. 29-Aprélda seherliki qirghizistanning kocho-boyu dégen jayida yashawatqan qirghizistanliqlar tajikistan tereptin tash we miltiq oqi hujumigha duch kélip, töt adem zexmilen'gen.

Qazaqistanning “Téngrinyus” agéntliqi bergen “Xeterlik signal-mutexessis qirghizistan we tajikistan toqunushi heqqide” namliq maqalida dunya iqtisadi we siyasiti institutining mutexessisi jumabék sarabékofning bu heqtiki qarashliri bérilgen bolup, uning pikriche bu toqunush axirqi yillarda yüz bergen eng chong chégra toqunushlirining biriken hemde bu weqe endishe qozghimaqtiken.

“Merkiziy asiya” agéntliqida élan qilin'ghan “Qirghiz-tajik chégrasidiki toqunush: tashlar we tayaqlardin oq we bombilarghiche” namliq maqalida körsitilishiche, bu qétimqi ikki terep otturisidiki toqunush ilgirikilerge qarighanda xéli qattiqraq hem kölemlik bolghanken. Her ikki terep bir-birini pilimot we minamyotlarni qollan'ghanliqida eyibligen.

Igilishimizche, yéqinqi ikki kün ichide ijtima'iy taratqularda qirghizistan qoralliq küchlirining herbiy qisimlarni chégra rayonigha keltürüwatqanliqi toghriliq widéyolar tarqitilip, bu xelq ichide endishe peyda qilghanken.

Qirghizistan we tajikistan otturisidiki qoralliq toqunush merkiziy asiya rayonining bixeterlikige tesir yetküzüshi mumkinmu? mundaq toqunushlar yene tekrarlinamdu, yoqmu? mundaq toqunushlarni toxtitish üchün néme qilish kérek?

Qazaqistanning tunji prézidénti apparati qarmiqidiki dunya iqtisadi we siyasiti institutining “Yawro-asiya tetqiqatliri” programmisining rehbiri, “Sinopsis” merkiziy asiyada xitayni tetqiq qilish merkizining diréktori ruslan izimof ependining éytishiche, ikki otturidiki qoralliq toqunush toxtap, hazir ikki arida muzakiriler yürgüzülüwatqaniken.

Ruslan izimof mundaq dédi: “Shu nerse éniqki, mundaq toqunushlar rayon miqyasida yene eks étilishi mumkin. Chünki bu peqet ikki memliket otturisidiki munasiwetlergila emes, belki pütkül rayon'gha baghliq mesile. Biz hazir merkiziy asiya rayoni da'iriside bir nechche muhim mesililerni hel qilish aldida turimiz. Mesilen, 2018-yili merkiziy asiya ellirining rehberliri uchrishishining méxanizmi yolgha qoyulghan bolsa, 2019-yili noyabirda tashkentte uchrishish boldi. Shuning üchün mundaq toqunushlar merkiziy asiya memliketlirining birlishishige ziyan yetküzidu. Yene bir tereptin, mundaq toqunushlar ikki memliketning xelqliri hemde hakimiyetliri otturisida soghuq munasiwetlerni hasil qilidu. Her ikki terep özlirining herbiy küchini namayish qilishqa intilidu.”

Ruslan izimof ikki memliket otturisidiki mundaq toqunushlarning yenimu tekrarlinishi mumkinmu dégen so'algha mundaq dep jawab berdi: “Bu waqti kelgende melum bolidu. Ötkenki yillardin sawaq alidighan bolsaq, her yili etiyazda talash-tartish tughduruwatqan jaylarda ene shundaq toqunushlar tekrarlinip turidu. Bu birinchi nöwette yerlik turghunlarning öy charwilirini béqish mesilisi bilen baghliq. Shundaqla sughurulidighan yerler mesilisi otturigha chiqidu. Shuning bilen yaylaqlargha, su menbelirige éhtiyajliq mesilisi tughulidu. Elwette, toqunushlarning kélip chiqishida bashqimu mesililer bar. Birinchidin, bu ikki terep turghunlirining bir-birige bolghan gumanliri. Ikkinchidin, ikki memliket rehberlikining siyasiy oyunliri. Yeni her ikki terep özlirining tesir da'irisini kücheytishke tirishidu. Üchinchidin, mundaq talash-tartish tughduruwatqan yerlerdin zeher etkeschiliki paydilinidu. Bu heqte rusiyelik, merkiziy asiyaliq mutexessislermu öz qarashlirini otturigha qoymaqta. Bu jehette qirghizistan we tajikistan chégra xadimlirimu rusiye we yawropagha ötidighan zeher etkeschilikini kontrol qilish mesiliside öz ara riqabetleshmekte.”

Ruslan izimof kélechekte ikki memliket otturisidiki mundaq toqunushlarning aldini élish üchün töwenki shertlerni orunlashning muhimliqini körsitip, mundaq dédi: “Tebi'iyki, tajikistan we qirghizistan otturisida, birinchi nöwette batkén oblasti oxshash talash-tartish tughduruwatqan rayonlarda chégra liniyelirini éniqlash, belgilesh ishlirini yürgüzüsh lazim. Mushu kün'giche mundaq rayonlar éniqlanmidi. Hetta yézilar, öyler ara mundaq chégra liniyeliri qoyulmay, ularning qandaqtur bir köller, ériqlar, qurulushlar ajritip turuwatmaqta. Shuning üchün, birinchidin, mundaq liniyelerni éniqlash heqqide kélishimler imzalinishi kérek. Andin ularni belgilesh kélishimi tüzülüshi lazim. Bu yerde ikki memliket rehberlirining siyasiy iradisi muhim. Hazir mutexessisler her ikki memliketning ichki siyasitide muqimsizliqning höküm sürüwatqanliqini, bolupmu qirghizistanda pat-patla hakimiyet özgirishining yüz bériwatqanliqi sewebidin mundaq mesililerni öz waqtida hel qilishqa mumkin bolmaywatqanliqini ilgiri sürmekte. Yene bir tereptin, her ikki memliket rehberliki bu toqunushni toxtitishqa menpe'etdar emes.”

Siyasetshunas pyotr swoyik ependi merkiziy asiyada talash-tartish tughduruwatqan mundaq rayonlarning uzundin buyan mewjut ikenlikini, sowét ittipaqi dewride bu mesililerning yerlik organlar teripidin hel qilinip kelgenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Hazir ularning barliqi siyasiy rehberlik da'iriside hel qiliniwatidu. Suni bölüshelmigen adettiki déhqanlar söz taliship, urushup qélishi mumkin. Emma ularning yénida aptomat tutqan ademler turidu. Ular her qandaq shara'itta shu qoralini ishqa sélishi mumkin. Aptomat bar yerde bashqimu qorallar bolidu. Hazir bu yerdiki su üchün bolghan adettiki toqunushlar derru siyasiy derijige kötürülüwatidu. Her ikki terepni tinchlanduridighan küchler yoq. Ular üchinchi terep bolup turuwatidu. Her ikki memliket prézidéntlirimu buni hel qilalmaywatidu. Mesilen, tajikistandiki mundaq weziyettin uninggha chégridash bolghan afghanistandiki taliplarningmu paydilinishi mumkin. Biraq tajikistanda rusiye herbiy baziliri mewjut. Bu bazilar rusiyening tashqi chégrasini qoghdimaqta. Mushu yili séntebirde amérikiliq herbiyler afghanistandin ketkendin kéyin, bu chigrini yene qoshumche kücheytishke toghra kélidu. Shu chaghda hem rusiye, hem tajikistan herbiy rehberliki taliplar bilen toqunushmay, belki kélishim yollirini izdishi mumkin hem tinchliqta yashishi mumkin. Emma chigrini beribir kücheytishke toghra kélidu.”

Pyotr swoyikning pikriche, merkiziy asiya memliketlirining özlirining tarixi, menpe'etliri, ghururi bolghanliqtin bir-biri bilen da'im riqabetlishishi mumkinken.

Xewerlerdin melum bolushiche, qirghizistanning osh shehiri turghunliri memliket rehberlikige muraji'et qilip, qoralliq toqunushlarni toxtitishni we ularning bixeterlikini teminleshni iltimas qilghaniken. 29-Aprélda kéchisi herbiy toqunushni toxtitish mumkin bolghan bolsimu, batkén oblastining pozitsiyesi 30-apréldimu oq étishlarning dawam qilghanliqini xewer qilghan.