Qumni tizginlesh mumkin, emma jinayetni yoshurush mumkinmu?

Yéqinda xitay uchur wasitiliride teklimakan qumluqining 337 ming 600 kiwadrat kilométir kélidighan girwikining “Qashalap tutashturulghan” liqi heqqidiki xewerler köplep tarqilishqa bashlidi. Buninggha egishipla, xitayning yéngidin tüzitish kirgüzülgen “Qumni tizginlesh we qumdin mudapi'e körüsh qanuni” ning kéler yilidin bashlap Uyghur élide ijra qilidighanliqi heqqidiki xewerler tarqaldi. Bu ikki xewerning mezmunidin qarighanda bir-biri bilen mu'eyyen baghlinishliqi barliqi éniq. Bolupmu her ikkisi Uyghur élidiki teklimakan qumluqi we bu qumluq etrapidiki ékologiyelik muhitqa munasiwetlik. Lékin bu yerde tilgha élinmighan emma diqqet qilish zörür bolghan bir muhim amil bar! u bolsimu bu qumluqning igisi bolghan Uyghurlar we xitayning bu heqtiki siyasetlirining ular bilen bolghan alaqisi.

Bu “Alaqe” ni chüshinish üchün, aldi bilen qumluqqa alaqidar yuqiriqi qanunning otturigha chiqish sewebliri heqqide qisqiche izdinip körüshimizge toghra kélidu.

Xitay menbelik uchurlarda shinjang Uyghur aptonom rayoni boyiche qumlashqan tupraq 746 ming 800 kiwadrat kilométir bolup, omumiy yer kölimining 44.86 Pirsentini igileydighanliqi körsitilgen. Bu yerde tilgha élin'ghan qumlashqan tupraq bolsa, qumluqning özini emes, belki ékologiyelik muhit bulghinish seweblik qumluqqa ayliniwatqan tupraqlarni körsitidu. Shinjang uniwérsitéti ékologiye we muhit tetqiqat institutining 2008-yilidiki bir tetqiqat doklatiDa, tarim deryasining töwen qismidiki rayonlarda ötken esirning 50-yillirida qumlashqan yer kölimining omumiy yer kölimining 63 pirsentidin köprekini igileydighanliqi؛ 80-yillargha kelgende bolsa qumlishish kölimining 85.57 Pirsentke yetkenliki؛ 90-yillargha kelgende bolsa 94.8 Pirsenttin éshishtek kishini chöchütidighan derijige yetkenliki körsitilgen. Shundaqla bu xil éghir derijidiki muhit bulghinishning kélip chiqishida, tarim deryasining töwenki éqimida yüz bergen su yétishmeslikning muhim rol oynighanliqi tilgha élin'ghan. Emeliyette, tarim oymanliqidiki bipayan toghraqliqlarning qurup kétishi, munbet tupraqlarning qumluqlargha aylinip kétishige del xitayning atalmish ishlepchiqirish qurulush bingtüeni seweblik kélip chiqqanliqi éniq. Shundaq ikenlikini hetta xitay tetqiqatchiliri özliri delilligen. Téximu muhimi, tarim deryasining töwenki éqimidiki uzun yilliq su kemchil bolush kirizisi, bu rayonlardiki Uyghur déhqanlirini éghir namratliqqa paturghan.

Derweqe, 90-yillargha kelgende Uyghur élining qumlishish nisbiti 94.8 Pirsentke yétip, qumlishishning aldi élinmisa bolmaydighan halet shekillen'gen. Bu wejidin xitay 2001-yili atalmish “Jungxu'a xelq jumhuriyitining qumdin mudapi'elinish we qum tizginlesh qanuni” ni yolgha qoyghan.

Biz tarim deryasining töwenki qismidiki tupraqlarning qumliship kétishi we ékologiyelik muhitining bulghinishi hemde bu rayonlardiki Uyghurlarning namratliship kétishini bingtüen keltürüp chiqarghanliqini yuqiriqi melumatlardin bilduq. Halbuki, xitayning 2001-yili yolgha qoyghan “Jungxu'a xelq jumhuriyitining qumdin mudapi'elinish we qum tizginlesh qanuni” dimu ékologiyelik muhitni tüzesh bilen déhqanlarni namratliqtin qutuldurushni birleshtürüsh békitilgen. Biz tarim deryasining töwenki bölikige xoten, qeshqer, aqsu we qizilsu qatarliq wilayet we oblast jaylashqanliqini obdan bilimiz. Shundaq bolupla qalmay, bu rayonlar del 90-yillarning axiridin bashlapla xitayning “Namratlarni yoqitish siyasiti” diki nuqtiliq rayonlar bolup kelgen. Uyghur élide yolgha qoyulghan “Namratlarni yoqitish” siyasitining emeliyette Uyghurlarni yoqitish ikenlikini biz köp qétim tekitligeniduq. Démek, atalmish “Qumni tizginlesh” namidiki “Qanun” ningmu emeliyette yenila tarim oymanliqida esirler boyi yashap kelgen Uyghurlarni yoqitishqa munasiwetlik ikenlikini bu wejidin késip éytalaymiz.

Xitayning “Shinxu'a tori” da 2019-öktebirde élan qilin'ghan bir maqalidimu, bu qarashlirimizni delilleydighan ispatlar bar. Yeni, mezkur maqalida shu yiligha qeder qumluq jaylardin 160 ming ahalining köchürüp chiqilghanliqi bayan qilin'ghan. Shundaq bolupla qalmay, belki bu ahaliler köchürülgen jaylarda ularning kéyinki hayatini kapaletke ige qilish üchün “Xizmet orni, mektep, doxturxana, yesli, pa'aliyet zali qatarliq barliq shara'itlar toluq hazirlap bérilgen” liki déyilgen. Lékin biz ötken 20 nechche yilda jenubiy Uyghur élide xitayning yürgüzgen siyasetliri astida Uyghurlar duch kelgen qismetlerge qaraydighan bolsaq, ishlarning yuqiriqi maqalida déyilgendek “Güzel we köngüldikidek” bolmighanliqini éniq chüshineleymiz. Yeni 2009-yili yüz bergen “Shawgüen oyunchuq zawuti paji'esi” bilen uningdin kéyin yüz bergen “5-Iyul qirghinchiliqi” del xitayning atalmish “Namratliqtin qutuldurush siyasiti” ning mehsulidur. Chünki gu'angdung ölkisining shawgüen rayoni xitaylar teripidin kolléktip hujumgha uchrighan Uyghurlar del xitayning “Yötkep ishqa orunlashturush arqiliq namratliqtin qutuldurush” siyasiti astida xitay ölkilirige mejburiy yötkelgenidi. Buningdin bashqa, 2020-yili ashkarilan'ghan “Nenkey doklati” da tilgha élin'ghan xitay ölkilirige yötkelgen Uyghurlarmu del xoten wilayitidin idi. Xitay teripidin mejburiy yötkep kétilgen bu Uyghurlar, poyiz bilen xitay ölkisige barghinida, ularning poyizdin chüshishigimu yerlik da'iriler ruxset qilmighanidi. Démek, Uyghurlarning xitay ölkilirige yötkilishige xitay puqralirining izchil narazi ikenliki ayding. Emma “Shawgüen weqesi” din kéyin xitay ölkilirige Uyghurlarni mejburiy yötkesh toxtap qalmighan bolsimu, lékin “Shawgüen weqesi” dek paji'elerning Uyghurlar üstide qayta yüz bergen yaki bermigenlikige da'ir uchurlarni bilish imkanimiz esla bolghan emes! béyjing uniwérsitéti jem'iyetshunasliq piroféssori ma rongning 2007-yili yazghan “Qeshqer wilayiti konisheher nahiyesidiki ishlemchilerni yötkesh heqqide tetqiqat” namliq maqalisidimu, yötkelgen Uyghurlarning sani, Uyghurlarning xitay ölkilirige mejburiy yötkep apirilghanliqigha da'ir melumatlar bayan qilin'ghan.

Derweqe yuqiriqi melumatlardin shunisi éniqki, xitayning yéngidin tüzitish kirgüzülgen “Qumdin mudapi'elinish we qum tizginlesh qanuni” da “Namratlarni yoqitish” ning ornini “Kesiplerni tereqqiy qildurush” ning alghanliqi sewebsiz emes. Xitaygha nisbeten éytqanda, jenubiy Uyghur élide Uyghurlar ötken nechche on yilda aldi bilen meqsetlik namratlashturulghan؛ andin namratliq we qumlishish bahaniside tarqaqlashturulushqa we bashqa jaylargha köchürülüshke bashlighan. Bu jeryanda Uyghurlar xitay ölkilirige we bashqa yurtlargha mejburiy yötkilish, xitay karxanilirida qul ishchi bolush, kesip özgertish, a'ilisi xaniweyran bolush, öy-makanliri mejburiy chéqiwétilish qatarliq türlük-tümen qismetlerni bashtin kechürgen. Bu ishlardin kéyin xitayningmu bu rayonlardiki “Bixeterlik tuyghusi” ashqan. Démek, nöwette “Qumdin mudapi'elinish we qumni tizginlesh üchün kesiplerni tereqqiy qildurush” namida rayonlargha xitay köchmenlirini yötkesh we pul tépishning koyigha chüshken. Lékin bu yerde mesile shuki, jenubiy Uyghur éli hélimu Uyghur nopusi mutleq köp sanni igileydighan rayon hésablinidu. Uyghurlarning körünmes türme muhitida omumyüzlük réjimgha élinishi, ularning menggü bash égidighanliqi yaki yoqitilishni qobul qilghanliqidin dérek bermeydu. Téximu muhimi, bu rayonlardiki Uyghurlar nopusini qisqa waqitta yoqitishmu xitay üchün unche asan'gha toxtimaydu. Emma xitayning toymas nepsi seweblik élip bérilmaqchi bolghan iqtisadiy tereqqiyat, muqerrer yosunda bu rayonning sirt bilen bolghan alaqisini téximu kücheytidu. Sirt bilen bolghan alaqining küchiyishi xitayni zor iqtisadiy menpe'etke érishtürüsh bilen teng, uning Uyghurlar üstide sadir qilghan qanliq jinayetlirining ashkarilinip qélish xewpini peyda qilidu. Bu xewp elwette, teklimakanni boysundurush namida Uyghurni yoqitish gherizining aqiwette “Niyiti yamanning qazini töshük” bolidighanliqi we buning peqet waqit mesilisi ikenliki xalas!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]