Qurbanjan semetning “Men shinjangdin keldim” namliq kitabigha baha (1)

Qurbanjan semetning “Men shinjangdin keldim” namliq kitabining süretke tartilghan muqawisi.

1-“Uyghur” nami heqqidiki asassiz bayanlar

Ötken yilidin buyan xitay hökümet taratqulirida tuyuqsiz sehnige chiqqan bir Uyghur fotograf xitay paytexti béyjingdin halqip chiqip chet'ellerde nutuq sözlimekte.

Xitay hökümet taratqulirida Uyghur xelqi we ularning ana yurti heqqide sözlesh yaki pikir bayan qilish salahiyitige érishken bu “Axbaratliq shexs” ning ismi qurbanjan semet.

U ötken yili “Men shinjangdin keldim” namliq kitabi bilen xitayda dangq chiqarghan. Xitay kompartiyesining 4-nomurluq kattiwéshi yü jéngshéngning alahide qobul qilishigha érishken.

Tünügün uning amérika paytexti washin'gtondiki jorji tawn uniwérsitétida sözligen léksiyesi üchün “Junggoluq oqughuchilar birleshmisi” chiqarghan tonushturush élanida mundaq déyilgen:

“Qurbanjan semet, Uyghur. U bir proféssor, bir fotograf, bir boksor mahiri, bir neper xoten qashtéshi mutexessisi, bir natiq, bir tereplime köz qarashlargha qarshi teshwiqatchi… 2015-yili 4-ayning 22-küni u alahide teklip bilen junggo kompartiyesi merkiziy partiye mektipide nutuq sözligen. Qurbanjan tarixtin buyan merkiziy partiye mektipide junggo kompartiyesining aliy rehberlirige nutuq sözleshke teklip qilin'ghan tunji musteqil fotograf.”

Nöwette qurbanjan semetning “Men shinjangdin keldim” namliq kitabi köp qisimliq höjjetlik téléwiziye filimi qilinip ishlen'genliki we uninggha nechche milyon yüen meblegh sélin'ghanliqi melum.

Qurbanjanning bu yil 5-ayda “Junggo tori” ning muxbirigha bergen bayanliridin qarighanda, uning bu kitabi hökümet xirajiti bilen in'gliz tilidin bashqa yene erebche, yaponche we türkchige terjime qilinip neshr qilinish aldida turmaqtiken.

Undaqta, xitay kökke kötürüwatqan, hetta chet'ellerge qeder teshwiq qiliwatqan “Men shinjangdin keldim” namliq bu kitabta némiler yézilghan? kitabta “Muweppeqiyet qazandi” dep tonushturulghan 101 shexs rastinila Uyghurlargha we Uyghur éligha wekillik qilalamdu? xitayning mezkur kitabni we uning aptori qurbanjanni shunche daghdugha bilen teshwiq qilishidiki yoshurun siyasiy gherizi zadi néme?

Mezkur kitabni körüp chiqqan muhajirettiki Uyghur bilim ademliri eng aldi bilen qurbanjan semetning “Uyghur” dégen namning menisini Uyghurchidin emes, belki xitayche ahang terjimisidiki 维吾尔 dégen üch sözning menisi boyiche chüshen'genlikini qattiq tenqidlidi.

Qurbanjan semet mezkur kitabining 27-bétide mundaq dep yazidu: “维吾尔, bu üch söz ‛sen bilen méni baghlimaq, munasiwet ornatmaq‚ démektur. Méning tutuq anam, yeni rézhissor li wénjü bilen li shyawdung manga Uyghurlar we shinjang tarixi heqqide köpligen hékayilerni, hetta islam dinigha da'ir hékayilerni sözlep berdi. Men shu chaghda ulardin 维吾尔 dégen millet namining ‛sen bilen méning aramdiki munasiwetni baghlaydighan bagh‚ dégen menige ige ikenlikini tunji qétim chüshendim. 2009-Yili ürümchide yüz bergen ‛5-iyul zorawanliq weqesi‚ din kéyin Uyghur témisida foto süretler körgezmisi ötküzüshni pilanlidim.”

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan ilshat hesen ependi, “Men shinjangdin keldim” namliq kitabning aptori qurbanjan semetning “Uyghur” dégen millet namini Uyghurchidiki menisi boyiche emes, belki xitaychidiki ahang terjimisi boyiche chüshen'genliki “Bir bicharilik” dep qaridi.

Doktor jür'et obul ependimu millet namining kélip chiqishi we milliy tarixning murekkep jeryanlirini sherhileshte, shu millettin kélip chiqqan tarixchilarningla söz qilishqa eng salahiyetlik ikenlikini, apparat kötürgen qurbanjan semetning xitay ustazlirining körsetmisi bilen Uyghur nami we tarixi heqqide gep qilish salahiyitining yoqluqini tekitlidi.

Melumki, “Uyghur” dégen nam heqqide mexmut qeshqerining “Türkiy tillar diwani” namliq esiride, iran tarixchisi rashididdinning “Jami'il tarix” namliq meshhur esiride, 17-esirdiki xiwe xani obulghazi bahadirxanning “Shejere'iy türk” namliq kitabida we hazirqi zamandiki Uyghur tarixchilirining eserliride ilmiy éniqlimilar bérilgen. Shundaq turuqluq, qurbanjan semetning öz millitining namini öz tilidiki milliy tarixchilarning chüshendürüshi boyiche emes, belki xitay ustazlirining telimi boyiche 1930-yillarda békitilgen xitayche ahang terjimisi boyiche chüshinishi ilim sahesidikilerning küchlük tenqidige duch kelmekte.

Bu heqte pikir bayan qilghan Uyghur ziyaliyliri yene qurbanjan semetning Uyghur nami we Uyghurlarning qimmet qarashliri heqqidiki bayanlirining xitay siyasetchilirining bu heqtiki bayanliridin héchbir perqi yoqluqini tekitlidi.