Xitay kompartiyesining 20-qurultiyi Uyghurlargha qandaq aqiwetlerni élip kélishi mumkin?

Bir kichik balining “Partiyeni söyüsh, wetenni söyüsh” dégen lozunka ésilghan meschitning aldida olturghan körünüshi. 2017-Yili 4-noyabir, qeshqer.

Hemmige melumki, 16-öktebirdin buyan béyjingda xitay kompartiyesining 20-qurultiyi, yeni atalmish partiye wekillirining memliketlik 20-nöwetlik qurultiyi ötküzülmekte. Mezkur qurultay xitayning siyasiy sehnisidiki eng aliy hoquq orginidur. Xitayda “Kommunist partiye hemmige rehberlik qilidu”ghanliqi seweblik, mezkur partiye wekilliri qurultiyining roli xitayning siyasiy qatlimida nahayiti muhim hésablinidu. Xitay hakimiyitining kéyinki siyasiy yönilishi del bu qurultayning netijisige munasiwetlik bolghanliqi seweblik, mezkur qurultay xitay ichi we xelq'arada zor diqqet qozghimaqta.

Undaqta, xitay kompartiyesining 20-qurultiyida Uyghurlarning nöwettiki weziyitige munasiwetlik qandaq mezmunlar otturigha qoyuldi?

Xitay kompartiyesning 20-qurultiyi bashlan'ghandin buyan, xitayning “Millet - din ishliri komitéti” yighin chaqirip, shi jinpingning qurultayda bergen doklatida otturigha qoyghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish qurulushi”ni öz ichige alghan 8 türlük muhim xizmetlerni ching tutup ishleshni tekitligen. Xitay memliketlik millet we din ishliri komitétining mu'awin mudiri jaw yong, 18-öktebirdiki bu yighinda shi jinpingning yolyoruqigha bina'en milletler mesilisini xitay uslubida hel qilishning sekkiz türlük nuqtisini töwendikidek sherhiyligen:

“Aldi bilen ‛jungxu'a millitining ortaq a'ilisi‚ ni kishilerning rohiy dunyasida berpa qilish we  milletlerning bir- birige sngiship kétishini ilgiri sürüsh؛ ikkinchi, az sanliq millet rayonliri, bolupmu chégra rayonlar (Uyghur diyari közde tutulghan) da bu xizmetni yuqiri süpette tereqqiy qildurush؛ üchinchi, milletler siyasiti qanunini islah qilip, xitayche alahidilikke ige bolghan milletler siyasiti qanuni tüzülmisi berpa qilish؛ tötinchi, millet - din ishliri komitétining “Üch qarari” (merkez chüshürgen qarar, siyasiy tarmaqlar chüshürgen qarar we birliksep qarari) ni toluq emeliyleshtürüsh, asasiy qatlamdiki milletler ishliri organlirining xizmet iqtidarini kücheytish arqiliq, yéngi dewrdiki partiyening milletler xizmiti endizisini toluqlash؛ beshinchi, 20-qurultayning rohini teshwiq qilishni millet-din ishliri komitétining buningdin kéyinki muhim siyasiy wezipisi süpitide ching tutup ishlesh, partiye ezaliri we her derijilik rehberlerning siyasiy idiyesini emeliy herikiti bilen birlikte 20-qurultaygha merkezleshtürüsh؛ altinchi, 20-qurultay rohini öginishni, merkezning milletler xizmiti yighinining rohi bilen birleshtürüp öginish؛ yettinchi, teshwiqatni yaxshi qilip, yéngi uchur wastiliridin toluq paydilinish, millet-din ishliri komitétining tor békitide mexsus sehipe échip, 20-qurultay doklatining az sanliq milletler tilidiki nusxisini terjime we teshwiq qilishni tézdin wujutqa chiqirish؛ sekkizinchi, ögen'genliri boyiche emeliyleshtürüsh, qurultay doklatida otturigha qoyulghan muhim we chong istratégiyelerni birmu-bir chüshinip we emeliyetke tedbiqlap, shu asasta partiyening milletler xizmitini yuqiri sewiyide tereqqiy qildurushta emeliy ünüm yaritish, wahakazalar.”

Yoquriqi sekkiz noqtidin qaraydighan bolsaq, atalmish “Jungxu'a milliti kimliki”ni yétildürüshni kücheytish, bu qétimqi qurultaydiki halqiliq noqta we eng muhim nishan qilin'ghan. Démek, xitay kompartiyesining 2- qurultiyidin kéyin, xitayning milletler siyasitide téximu ashqun milletchilik siyasitining yürgüzülidighanliqi sheksiz.

“Jungxu'a milliti” namida niqablan'ghan esebiy xitay milletchiliki

Melum bolghinidek, shi jinpingning “Xitay chüshi” atalmish 18-qurultayda otturigha qoyulup, xitay kompartiyesining nizamnamisigha kirgüzülgen. “Xitay chüshi”ning royapqa chiqishi üchün “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” xitayning muhim nishanigha aylan'ghan. Uyghurlarning weziyitimu del shi jinpingning textke chiqishi bilen téximu yamanliship, lagérlar échilip, irqiy qirghinchiliq ashkara otturigha chiqishqa bashlighanidi. Emeliyette qaraydighan bolsaq, xitayning Uyghurlar üstide élip barghan türlük basturush siyasetliri, xitay hökümitining yillardin buyanqi “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” teshebbusining küchiyishi bilen mas halda küchiyip barghan. Xitay milletchilikimu del “Jungxu'a milliti”ning asasiy gewdisi bolush süpitide tarixtin buyanqi eng ashqun chekke yetken. Emma xitay milletchilikining bügünkidek haletke kélishige seweb bolghan amil yenila “Jungxu'a millitining büyük güllinishini qolgha keltürüsh” dégen shu'ar bolsa kérek.

Derweqe, shi jinping 2012-yili textke olturghandin kéyin, déng shyawpingning siyasiy mirasi bolghan “Üch qedemde méngish istratégiyesi”ni dawam qilip, “Jungxu'a millitining ulugh güllinishini qolgha keltürüp, xitay chüshini ré'alliqqa aylanduridighanliqi”ni wede qilghan. Shuningdin étibaret, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi yaritish” — xitayning milletler siyasitidiki yéngi bir yüzlinish bolup dawamlashti. Emeliyette “Jungxu'a millitining ortaq gewdisi berpa qilish” dégenlik, “Jungxu'a milliti kimlik éngi” ni omumyüzlük turghuzush dégenlik bolatti. U halda, bundaq bir yüzlinish muqerrer yosunda xitay bolmighan milletlerning “Jungxu'a milliti kimliki”ni meyli xalisun yaki xalimisun, mejburiy qobul qilishigha toghra kéletti. Chünki “Jungxu'a millitining büyük güllinishini qolgha keltürüsh” arqiliq “Xitay chüshi”ni emelge ashurushning négizlik asasiy “Jungxu'a milliti”ning heqiqiy menidin shekillinishini teqezza qilatti.

Xitayning 1949-yilidin buyan yolgha qoyghan milletler siyasitide gerche köp qisim milletlerni assimilatsiye qiliwétish meqsiti emelge ashqan bolsimu, emma Uyghur we tibetlerdek nopusi bir qeder köp, milliy kimlik éngi küchlük, xitaydin perqliq bolghan tarixi, medeniyiti, örp - aditi we diniy étiqadi bolghan milletlerge qaratqan éghir basturush we zulumlar, eksiche ularning milliy kimlik éngining küchiyishini keltürüp chiqarghanidi. Bu wejidin “Xitay chüshi”ni emelge ashurushta, xitay üchün  bu ikki millet eng éghir tosalghugha aylinip qaldi. Shi jinping bu mesilini hel qilishta aldi bilen “Jungxu'a millitining büyük güllinishini qolgha keltürüsh” atalghusini kötürüp chiqti. Bu atalghu qarimaqqa xuddi “Amérikaliqlarning büyük güllinishini qolgha keltürüsh” dégen sözdekla tebi'iy tesirat bersimu, emma bu sözning nahayiti uzun tarixqa baghlan'ghan siyasiy arqa körünüshi bar idi. Chünki mezkur söz xitayning “Dölet atisi” atalghan sun jungshenning “Üch meslek”tiki “Jungxu'ani güllendürüsh” sözidin kelgenidi. Eyni waqitta sun jungshen “Manjularning hökümranliqidin qutulup, xitay millitining milliy musteqilliqini qolgha keltürüsh”te qollan'ghan shu'ar idi. Démek, “Jungxu'a millitining güllinishini qolgha keltürüsh” shu'arining shi jinping dewride qayta otturigha chiqishi, tebi'iy halda xitay milletchilikining fashistliq derijisige kötürülüshige seweb bolghan. Bu heqte xitay xelq siyasiy meslihet kéngishi lyu ju sheherlik siyasiy meslihet kéngishi ishxanisi tor bétide 2016-yili élan qilin'ghan wu zulyang yazmisidiki “Sun jungsenning ‛üch meslek‚ idiyesi we uning hazirqi zamandiki qimmiti” namliq maqaliside, “Manjularni aghdurup tashlap, xitayning milliy musteqilliqini emelge ashurush — üch meslekning aldinqi sherti bolghan idi” dep izahlan'ghan.

Xitaydiki saxta “ Milletler siyasiti” we 20-qurultaydin kéyinki Uyghur weziyiti

Xitayning milletler siyasiti, yeni xitaydiki az sanliq milletler rayonida milliy téritoriyelik aptonomiye yürgüzilidighanliqi xitay kommunist hakimiyiti qurulghan deslepki mezgillerdila békitilgen idi.  Yeni her qaysi yerlik milletler (atalmish “Az sanliq milletler”) olturaqlashqan rayonlarda milliy téritoriyelik aptonomiye yolgha qoyulup, herqaysiy milletler her derijilik aptonomiyedin behriman bolidu, dep qarar qilin'ghan idi. Hetta bu heqte chiqirilghan qarar xitay xelq jumhuriyitining 1954-yili élan qilghan asasiy qanunidin yer alghanidi. 1984-Yiligha kelgende, xitay hökümiti “Milliy téritoriyelik aptonomiye qanuni” élan qilghan idi. Xitayda “Milliy téritoriyelik aptonomiye qanuni” arqiliq xitay bolmighan milletlerni idare qilish, “1- Qétimliq milletler siyasiti” dep atalghan idi. Emma atalmish “Islahat”tin kéyin, xitay ichi we sirtidiki xitaylar arisida, xitayning mezkur “1- Qétimliq milletler siyasiti”ni emeldin qaldurush, milliy téritoriyelik aptonomiyeni bikar qilish teshebbusliri kücheygen. Bolupmu xitay ziyaliylardin bir qismi, xitay bolmighan milletlerdiki milliy kimlik éngini töwenlitishni xitaydiki milliy mesilini hel qilishning yaxshi charisi dep qarighan. Yene bir qismi, xitaydiki milliy téritoriyelik aptonomiye yolgha qoyulghan jaylarda héchqachan birla millet yashimaydighanliqi, köp millet bille yashaydighan jaylarning milliy téritoriyelik aptonomiye bolushining muwapiq emeslikini telep qilghan. Shundaqla aptonomiyeni bikar qilip, dölet kimlikini qobul qildurghandila, milliy ziddiyetni yoqatqili bolidighanliqini otturigha qoyushqan.

Bu teklipni bergüchiler ichide xitay ichi we sirtida eng küchlük tesir qozghighanliri xu en'gang bilen jéng yongnyen qatarliqlardur. Bulardin jéng yongnyen xitaydiki milliy ziddiyetni hel qilishta sin'gapor uslubini qollinish arqiliq, millet kimlikini étirap qilmasliq, peqet dölet kimlikini yolgha qoyushni teshebbus qilghan. Xu en'gang bolsa hökümetning qattiq we yumshaq wastilerni qollinip, aptonomiyelerni bikar qilip, barliq milletlerni “Jungxu'a milliti dashqazinida éritip bir millet qilish” ni teshebbus qilghan. U yene Uyghurlar bilen tibetlerning xitaydiki eng chong milliy téritoriyelik aptonom rayonlarning igisi bolush süpiti bilen milliy kimlik éngining intayin küchlük ikenlikini, buning xitay hakimiyitike tehdit peyda qilidighanliqini eskertken. Bolupmu Uyghurlarning xitaydiki nopusi 4-orunda turidighan bir chong millet bolush süpitide Uyghur kimlikini, xitayning ulus kimlikidin üstün köridighanliqidek ré'alliqni közde tutup turup, Uyghurlarning nopus qurulmisini özgertish we milliy kimlik tuyghusini suslashturush teshebbusini otturigha qoyghan. Xu en'gangning qarishiche, sabiq sowét ittipaqining milletler öz ziminini özi bashqurush uslubidiki ittipaqdash jumhuriyetlik tüzümi del ulardiki milliy ziddiyetning ulghuyishigha we sowét ittipaqining parchilinishigha seweb bolghan amilmish.

Emeliyette, xitay hakimiyiti Uyghur diyarini mustemlike qilghandin buyan, milletler siyasitide “Milliy téritoriyelik aptonomiye”ning heqiqiy yürgüzülüshige kapaletlik qilish we uni dawamlashturushni pilan qilghan emes. Bu wejidin xitaydiki atalmish aptonomiyelik rayonlarda izchil yosunda mustemlike siyasetliri élip bérilghan we yerlik milletlerni xitaylashturush türlük usulda dawamlashqan. Hetta xitaydiki gu'angshi ju'angzu aptonom rayoni, ichki mongghul aptonom rayoni, ningsha tunggan aptonom rayoni, tibet aptonom rayoni we shinjang Uyghur aptonom rayonidin ibaret ölke derijilik 5 aptonom rayon ichide, tibet bilen Uyghur rayonliridin bashqa jaylarda xitaylashturush ishi atalmizsh “Islahat” dewridin burunla asasen emelge ashqan idi. Bu heqte béyjing uniwérsitéti insanshunasliq we jem'iyetshunasliq tetqiqat merkizidin proféssori ma rongning “Xitaydiki milletlerning (xitay bilen) öz ara toylishish nisbiti” namliq bir yürüsh tetqiqat maqaliside nurghun misallarni ispatliq otturigha qoyghan. Mesilen, xitay bilen toylishish nisbiti eng yuqiri bolghan töt millet ju'ang milliti, manju milliti, tungganlar, we shézular bolup, 50-yillardila bu milletlerning xitay bilen toylishish nisbiti alahide yuqiri bolghan. Bularning ichide bolupmu islam dinigha étiqad qilidighan tungganlarning ehwali alahide diqqetni tartidu. Tungganlarning 90-yillardiki nopus tekshürüsh netijisidin qarighanda, xitaylar bilen toylishish nisbiti intayin yuqiri bolghan. Bundaq hadise del 50-yillardin kéyin tungganlarning milliy kimlik éngi we diniy étiqadining suslishishidin kélip chiqqan. Xitay bilen toylishish nisbiti eng töwen bolghan millet Uyghurlar bolup, ularning öz aldigha tili, medeniyiti, örp-adetliri we diniy étiqadi bar.

Xitay hökümitining 2000-yili élip barghan 5-qétimliq memliketlik nopus tekshürüsh netijisidimu Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti 0.56 Pirsent, 2010-yili élip barghan altinchi qétimliq nopus tekshürüshte Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti  0.62 Pirsent  bolup, xitay bilen toylishish nisbiti eng töwen millet bolup qéliwergen. Xitayning dölet ehwali tetqiqat merkizining tetqiqatchisi we “Ikkinchi ewlat milletler siyasiti”ning otturigha qoyghuchisi xu en'gangmu Uyghurlarning yoquriqi ikki qétimliq nopus tekshürüshtiki ehwalini öz yazmisida alahide tilgha alghan we bu hadisini özgertishning texirsizlikini otturigha qoyghanidi.

Yighip éytqanda, shi jinping otturigha qoyghan “Jungxu'a millitining büyük güllinishini qolgha keltürüsh”, “Xitay chüshini emelge ashurush” idiyesi xitay milletchilikini asas qilghan fashizmliq idiyedur. Mana buning tesiride Uyghurlar we tibetlerning kishilik hoquqi éghir derijide ziyankeshlikke uchrighan, shundaqla ularning irqiy qirghinchiliqqa duch kélishtek tesewwur qilish qiyin bolghan éghir aqiwetler kélip chiqqan.

Atalmish 20-qurultaydin kéyin xitay hökümiti milletler siyasitini islah qilish heqqide 8türlük zörür xizmetni otturigha qoyghandimu, yenila “Jungxu'a milliti kimlik éngi”ni kücheytishni teshebbus qilghan. Démek bu xitaydiki radikal xitay milletchilikining yenimu küchiyidighanliqining belgisidur. Radikal milletchilikning küchiyishi xitay kimlikini qobul qilmaydighan Uyghurlarning dawamliq türde éghir yoqitilishqa duchar bolidighanliqining, konkért qilip éytqanda, irqiy qirghinichiliqning dawam qilidighanliqining roshen ipadisidur.  Derweqe, 20-qurultaydin kéyin Uyghurlar we tibetlerning asmilatsiye we irqiy qirghinchiliqqa uchrash ehwallirigha xatime bérilmeyla qalmastin, belki xitay hökümiti bu ikki milletni omumyüzlük yoqatmighuche boldi qilmaydighanliqi heqiqet!

***

Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.