“Qutadghu bilig” qolyazmilirining 4-nusxisi barmu?
2023.08.08
Uyghurlar 10-esirning 60-yillirida islam dinini qobul qilghandin kéyin medeniyet saheside téximu güllen'gen bir dewrge qedem qoyghan. Buning netijiside til-edebiyat, din we pelsepe bilen munesiwetlik bir biridin qimmetlik nurghunlighan eserler meydan'gha kelgen. Bu eserler ichide 1070-yili tamamlan'ghan chong hejimlik dölet bashqurush qamusi “Qutadghu bilig”, 1074-yili yézilghan türk dunyasining eng deslepki lughiti “Türkiy tillar diwani” we dunyada “Qur'ani kerim” ning parische terjimisidin kéyinki 2-tilgha terjimisi “Qaraxanilar dewri qurlar arisi qur'an terjimisi” alahide orun tutidu.
“Türkiy tillar diwani” burunqi orni istanbul millet kutupxanisidin yéqinda enqere jumhuriyet re'isi millet kutupxanisigha yötkep kélin'gen.
“Qaraxanilar dewri qurlar arisi qur'an terjimisi” ning en'giliyening manchéstér shehridiki jon raylands (John Rylands) kutupxanisida saqliniwatqanliqi melum.
Bu ikki eserdinmu burunraq qelemge élin'ghan “Qutadghu bilig” esirining hazirghiche melum bolghan üch nusxisi bar. Bulardin biri awstriyening paytexti wénadiki dölet kutupxanisida saqliniwatqan qedimki Uyghur yéziqidiki nusxisi. Yene biri aldinqi esirning axirida misir paytexti qahirede bayqalghan we hazirmu shu yerde saqliniwatqan qahire nusxisi, 1913-yili axmed zéki welidi tughan teripidin neman'gan shehiride muhemmed haji ishan lalarésh isimlik kishining shexsiy kutupxanisida bayqalghan we hazir tashkenttiki dölet sherqshunasliq institutining ebu reyhan biruni sherq qolyazmiliri merkizide saqliniwatqan ferghane nusxisidur. Kéyinki ikki nusxa ereb yéziqida yézilghan.
Nusxilar arisida yéziq perqidin bashqa yene bir qisim tertip we mezmun perqlirimu bar. Wéna nusxisi bilen qahire nusxisining bir qisim béyitliri yoqalghan. Ferghane nusxisi bashqa ikki nusxigha sélishturghanda toluqraq. Her üch nusxida köchürülüsh jeryanida meydan'gha kelgen béyitlarning ret tertibining almiship kétishi, bezi béyitlarning chüshüp qélishidek mesililer mewjut. Üch nusxidiki biyitlerni retligendin kéyinki jem'iy béyit sani 6645. Bu béyitlar 85 babqa ayrilghan. Bab mawzuliri we munderije qismidiki perqlerdin munderije qismining kéyinche bashqilar teripidin yézilghanliqini biliwalghini bolidu.
“Qutadghu bilig” esirining tötinchi nusxisimu barmu? eger bolsa, néme sewebtin hazirghiche bu yéngi nusxa heqqide héchqandaq melumat bérilmigen?
Bu qeder ehmiyetlik we muhim bir eserning téximu köp nusxiliri bolushi kéreklikini tesewwur qilishimiz mümkin.
2016-Yilidin bashlap özbékistan penler akadémiyesi her yili ottura asiyada islamiy dewrde meydan'gha kelgen özbékistanning özide we bashqa döletlerde saqliniwatqan qolyazmilar heqqide mexsus yighinlar orunlashturup kéliwatidu. Shuning bilen birge yene eserlerni éniqlap, retlep we kataloglashturup neshr qiliwatidu. Özbékistan hökümiti we özbék tijaretchiler bu xizmetke alahide meblegh ajratqan. Süpetlik qeghez ishlitilgen we chirayliq neqishler bilen bézelgen bu xil katalogdin hazirghiche yigirme ikki qisim neshr qilin'ghan. Bu yéngiliq medeniy miraslarning yene bir igisi bolghan Uyghurlarnimu xushal qilidu, elwette.
Bu katologning 7-qismi 2017-yili neshr qilin'ghan bolup, bu qisimda rusiyening sankt-pétérburg shehiri rusiye sherqshunasliq institutida saqliniwatqan, erebche we chaghatayche eserler heqqide qisqa chüshendürüsh we örnek resimler bérilgen.
Deslepki qurlirini oqughanda, bu betning qaraxanilar dewridin miras qalghan meshhur eser “Qutadghu bilig” ke tewe ikenlikini biliwélish qiyin emes. Emma kütülmigende sankt-pétérburgdiki rusiye sherqshunasliq institutida yene bir nusxining barliqini tesewwur qilip heyran qalmasliqmu mümkin emes.
Bu bette “Bab aghuchi negülüg er kerekin aytur (ghezinedarliqqa qandaq er kéreklikini bayan qilidu)” dep qizil siyah bilen chongraq qilip yézilghan sözler alahide közge chéliqidu. Misralarni bir-biridin ayrish üchün misra arisigha qizil rengde yumulaq halqa sizilghan.
Ferghane nusxisida 10-qurdin kéyin “Bab ögdülmish éligke aghichi negü teg er kerekin aytur” dep qizil siyah bilen yézilghan mawzuning deslepki sözi “Ögdülmish” qahire nusxisida yoq. Qahire nusxisidiki yuqiriqi mawzu yéshil siyah bilen yézilghan. Nusxilar oxshashla sulus xet sheklide yézilghan.
Qisqisi, bu yüsüp xas hajipning 1067-yili yézishqa bashlap 1069-yili tamamlighan chong hejimlik dölet bashqurush desturi “Qutadghu bilig” ning hazirghiche bilinmigen bir nusxisining bir sehipisi. Bu betning sol terep yuqirisigha yéqinqi waqitlarda yézilghan bet sani “153A” gha qarap, bu peqetla bir betla emes, belki pütün chong hejimlik bir kitab ikenlikini tesewwur qilghili bolatti.
Bu nusxa kim teripidin, qachan we qeyerde köchürülgen?
Deslepki nusxining 1439-yili hiratta qedimki Uyghur yéziqida yézilip kéyinche türkiyening tokat shehirige we 1474-yili istanbulgha élip kélin'genliki melum. 1789-Yili shu waqitning meshhur sherqshunasliridin awstriyelik yüséf fon hammér purgshtal (Joseph von Hammer Purgstall) bu nusxini uchritip sétiwalghan we öz dölitige élip kétip wéna dölet kutupxanisigha sogha qilghan. Wéna nusxisi 1820-yilidin bashlapla ilim dunyasigha melum. Wén'giriyelik dangliq türkolog hérman wambéry (Hermann Vambery) 1870-yili bu eserning asasiy qismini gérman tiligha terjime qilghan. 1890-1891-Yilliri rusiyelik türkolog wilhélm radlof (Wilhelm Radloff) eserning faksémilisi, transkripsiyesi we rusche terjimisini neshrge teyyarlighan.
1897-Yili qahire padishahliq kutupxanisining mudiri bérnhard moritts (Bernhard Moritz) gérmaniye bérlin-brandénburg bilimler akadémiyesining mes'ulliridin édward sachaw (Eduard Sachau) gha natonush bir kitabning bir nechche betlirining resimini ewetip, ularning qandaq bir eserge tewe ikenlikini éniqlap bérishni telep qilghan. Sachaw bu betlerni rusiyelik türkolog wilhélm radlofqa ewetip uningdin yardem sorighan. Radlof bu betlerning “Qutadghu bilig” ning muqeddime qismi ikenlikini tonighan. U derhal bérnhard moritts bilen alaqiliship, mümkin bolsa eserning esli nusxisini sankt-pétérburgqa ewetip bérishini, eger undaq qilalmisa, eserning esli bilen oxshash chongluqta bir nusxa köchürtüp ewetip bérishni telep qilghan. Bérnhard morits bir nusxa köchürtüp sankt-pétérburgqa ewetken. Wilhélm radlof aldi bilen 392 betlik qolyazmining ariliship ketken betlirini tertipi boyiche retligen. 1910-Yili wéna we qahire nusxiliridin paydilinip teyyarlighan toluq tékist we rusche terjimisini neshr qildurghan.
Esli we köchürme nusxilar
Yéngi bayqalghan nusxining bir nechche yéride gérman tilida yézilghan yéngi eskertishler bar.
Bu eserning qahire nusxisidin köchürülgen yéngi bir nusxa ikenlikini téximu éniq tehqiqlesh meqsitide, eser saqliniwatqan sankt-pétérburg rusiye döletlik penler akadémiyesi sherqshunasliq bölümining bashliqi proféssor doktur irina popowa (Irina Popova) xanimgha xet yézip, bu yéngi eser bilen munasiwetlik uchurlarni sürüshtürduq. Irina popowa xanim bu ishqa alahide köngül bölüp radlofning yéngi nusxa we bu nusxa bilen deslepki nusxini sélishturup yazghan muhim bir maqalisini bizge ewetip berdi. Maqale 1898-yili 26-awghust sankt-pétérburg rusiye penler akadémiyesidin tarqalghan “Qutadghu bilig” qahire nusxisining tépilghanliqi xoshxewirini mezmun qilghan bolup, akadémiye zhurnilining 14-toplam 4-sanida élan qilin'ghaniken. Bu maqale bizning yéngi nusxa bilen munasiwetlik perez we xulasimizning toghriliqini yene bir qétim ispatlidi.
Qahire nusxisidin tolimu estayidilliq we yuqiri maharet bilen köchürülgen bu nusxining meydan'gha kelginige 125 yil boldi. Uyghur diyarida tarixiy yerler we medeniyet mirasliri xitay hökümiti teripidin weyran qiliniwatqan, tetqiqatchilar qarangghu zindanlargha mehkum bolghan mushundaq bir waqitta Uyghur milliy kimliki we döletchilik idiyesining eng muhim namayendiliridin biri “Qutadghu bilig” ning yéngi bir nusxisining bayqilishi herqandaq zorluq küchning Uyghur medeniyitining parlaq ötmüshi we istiqbalini yoqutushqa qadir emeslikining yene bir bisharitidur.
***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.