Mazarlardin bayqalghan mena

Xelq'araliq taratqular Uyghur mazarlirining chéqilghanliqi heqqide melumatlarni bériwatqanda xiyalim “Uyghur mazarliri” dégen kitabni yazghan ustaz rahile dawutqa ketti. Rahile xanim kitabida 263 mazarni xatirilep ularning tarixi, jaylashqan orni, qurulush uslubi we u yerlerde bolidighan pa'aliyetler heqqide tetqiqat qilghan idi. Yéqinqi aylarda chiqqan xewerlerde 100 din artuq mazar chéqip tashlan'ghan. Démek, biz sherqi türkistan'gha meshhur mazarlarning yérimidin köprekidin mehrum qalduq dégen söz.

Mazarlar weyran qilinmasta rahile dawutning tutulup ketkinige köp qayghurup, uning tetqiqati heqqide tepsiliy oylinip baqmighan ikenmen. CNN Agéntliqining sinliq xewiride ‍örülgen mazarlarni körüp öpkem örüldi. Chéqilghan mazarlar adettiki kichik mazarlar bolmastin, belki xotendiki sultanim, imam asim, imam jepiri sadiq, qeshqerdiki sultan arslanxan, yarkenttiki doxan pasha qatarliq ming yilliq tarixni baghrigha basqan, nechche on ming ejdadni qoynigha alghan, yiligha nechche tümen adem qétim ziyaret qilinidighan muziysiman qebristanliqlar idi.

Chéqilghan qebristanliqlargha échinip olturup ustazim rahile dawutning “Uyghur mazarliri” dégen kitabini oqup chiqtim. Kitab yoqap kétiwatqan mazarlar, chéqiliwatqan tewerükler, öchürülüwatqan izlarning öchmes abidisi idi. Mazar tetqiqat hayatini “Mazarkeshtilik” dep atighan rahile xanim sherqte qumuldin tartip gherbte qeshqergiche, shimalda ghuljadin tartip jenubta xoten'giche 263 mazarning tepsilatini yézip chiqqan. Aptor kitabida mazarlargha da'ir tarix, tezkire we riwayetlerni tepsiliy bayan qilish arqiliq Uyghur tarixida ötken shexsler, weqeler we döletlerdin melumat bergen. U yene kitabida bu tarixiy miraslarni xatirilepla qalmastin belki, bularni qandaq asrash, qandaq warisliq qilish we qandaq ehmiyetke ige qilish heqqide qimmetlik tekliplerni sun'ghan. Kitabni tügitip, mazarlar bilen mungdiship olturup Uyghur mazarliridiki qimmetler heqqide munularni oylidim.

Mazarlar Uyghur hakimiyet tarixining tirik höjjetliri iken. Tariximizdiki qaraxanlar dölitining sultani sutuq bughraxan, chaghatay xanliqi xani tughluq tömürxan, se'idiye xanliqining shahi se'idxanlarning qebrisi altunluq dégen ortaq nam bilen atalghan iken. Bu mazarlar Uyghur xan jemeti qebristanliqigha bérilidighan xas namda atilip qeddini kérip turatti. Ular qeshqer, yarkent we iligha oxshash Uyghurning tarixi paytexti jaylashqan yurtlarda mewjut idi. Bu mazarlar Uyghur ewladlargha “Bu zémin sanga baqiwende, sen bu tupraqlarning qanunluq igisi, shunga béshing shah tajigha layiq tik bolsun, ghururung xan ewladigha layiq üstün bolsun!” dégenni her zaman eskertip turatti.

Mazarlar Uyghurning tarix muziyi iken. Qeshqer wilayitining yéngisheher nahiyesige jaylashqan ordixan padishahim, aqsudiki qirmish atam we xotendiki imam namida atalghan ghayet zor mazalar topi tariximizdiki urushlarning xatire muziyliri idi. Ordixan padishahim mazirida bolidighan tawapta kishilerning tughlarni kötürüp naghra sunaylar bilen qum döngliridin ashqini qaraxanlar döliti eskerlirining jengge mangghan halitini xatirilesh murasimi bolup hésablinatti. Uyghurlar qehriman shéhitlerning qebrilirini mezgillik yoqlashni milliy murasimgha aylandurup pidakarliqni, jenggiwarliqni we qehrimanliqni milletning en'enisige aylandurushni meqset qilghan idi.

Mazarlar Uyghurning sen'et we tenheriket köriki iken. Qebristanliqta urunlinidighan muqam, oynilidighan sama, oqulidighan hékmet, éytilidighan dastanlar kishilerni yiraq tarixta qalghan ejdadigha baghlaytti. Exmet yesewiyning hékmetliri, nawayining ghezelliri, shah meshrepning nezmliri qelblerni tutashturatti, közlerni uchrashturatti, ghumlarni yuyup, adawetlerni tazilaytti. Kishiler mazarliqta sen'et bilen taharet élip, allahning qudritige sighinatti. Qebristanliqta Uyghurlarning darwazliq, chélishchiliq, janbazliq mahariti we séhirgerlik kamaliti sehnige ige bolatti.

Mazarlar Uyghur binakarliqining nemunisi we yadikari idi. Eger Uyghur xani tughluq tömürxanning qorghasta heywetlik maziri yadikar qalmighan bolsa, bowilar qurghan döletning heywitini köz aldimizgha keltürelmeyttuq. Eger qeshqerde apaq xoja mazirigha oxshash nechche ming ademni sighduridighan nemune qalmighan bolsa, biz shu zinnetlik pishaywanlar, itikapxanilar we xaniqalarni salalaydighan yüzligen sen'etkar ejdadlarning yashighanliqini tesewwur qilalmayttuq. Mazarlar bizge ming öyni bézigen ejdadlarning yaratquchigha, yaralmishqa, tebi'etke bolghan muhebbetni butperes waqtidikidek janliqlargha atalghan resim we heykellerge singdürüshtin islamgha ishen'gendin kéyin neqish, kahish we tamlargha gül qilip oyushqa, xushxet qilip yézishqa özgertkenlikini sözlep béridu. Uyghurlar tawapta xan bowisi we xanish momisidin qalghan mazarlardiki tamlarni silap, tekchilerni hidlap, qebrilerning topisini yüzige sürüp, nechche esirler boyi qelbide yashap kelgen ejdadigha qoshulup kétidu, Uyghurluqning ghururigha qanidu.

Mazarlar Uyghurning soda yermenkisi iken. Mazar seylisi mezgilide bir uchi qumuldin bashlan'ghan tawap karwanlirining bir topi turpan'gha yetkende, xotendin atlargha qamcha urghan yene bir top artuchqa seper qilatti. Yol boyi yurtlar yoqlinatti, bazarlar awat bolatti. Uyghur wilayetlirining her aymaq, her qishlaq, her bazarliridin kelgen tawapchilar mazar seylisi jeryanida uchur, idiye we tawar almashturatti, hüner ortaqlishatti, tejribelerni yéngilishatti. Yilda bir bolidighan tawap seylisi Uyghurning döletlik soda körgezmisi bolup Uyghurlarning yasash, pishshiqlash, toshush kespini yükseldüretti.

Mazarlar Uyghurning ilim, adalet we hörlük sepiridiki yol belgiliri idi. Qeshqerdiki mehmud qeshqeri bilen yüsüp xas hajipning, aqsudiki abdulla xarabatining, uchturpandiki molla shakirning, ilidiki yüsüp sekkakining, baydiki molla musa sayramining maziri Uyghurda tawap qilinip ezizlen'gen. Uyghurda qedirlen'gini ilimning ulughluqi, alimliqning étibari idi. Her qétimliq ziyarette bu alimlarning eseliri oqulup, oqurmen Uyghurgha döletning bilim bilen qolgha kélidighanliqini, adaletning kündek ebediyliki, bilim we eqil bilen her qandaq tuyuq yollarning échilidighanliqini, hörlük üchün qilinidighan küreshning menggülük bolidighanliqini eskertip turatti.

Rahile xanimning mezkur kitabi 2001-yili neshr qilin'ghan idi. Kitab neshr qilin'ghan shu yillarda sherqi türkistanda mazar tawapchiliqi cheklen'gen idi. Buningdiki sewepning qebristanliqlarning Uyghurdiki ré'alliqqa boyun egmeydighan bir küchni namayish qiliwatqanliqi bolghanliqigha diqqet qilghan idim. Bolupmu 2006-yili ürümchide xojaniyaz haji mazarliqi chéqip tashlan'ghandin kéyin kishiler qebristanliqqa bekrek ehmiyet béridighan, qebriler közlerge barghanche issiq körünidighan, kona gümbezler barghanche tewerüktek bilinidighan bolup qalghan idi. Menmu shundaq idim, her qétim qebristanliqqa barsam könglüm teselli tapatti. Qebristanlardiki chirayliq Uyghurche xüshxetler bilen zinnetlen'gen tashlar manga ming yillar burunqi menggü tashlarni eslitetti. Qebristanliqlarni bézigen Uyghurche qubbeler, kahishlar, neqishler we qebrilerning béshida qiliniwatqan Uyghurche muqam ahangidiki yéqimliq qira'etler manga ming yil hindiche nom oqup hindilashmighan, namazni ming yil erebche oqup erebleshmigen, parslar bilen ikki ming yil qoshna yashapmu, paris medeniyitige esir bolmighan, eksiche yuqiriqi milletlerdin kelgen qebile, jama'et we éqimlarni Uyghurlarshturup qoynigha singdürüwetken bir milletning kengri baghrini, chongqur yiltizini we mukemmel medeniyet en'enisini sözlep béretti.

Ana tilimiz hakimiyettin, ma'ariptin we ammiwi mulazimet saheliridin tedrijiy siqip chiqirilghan 2000-yillarda Uyghurlarda qebrilerge qiziqish kücheygen idi. Ghuljada sadir palwan, aqsuda lutpulla mutellip, turpanda abduxaliq Uyghur, qeshqerde abduqadir damollam, ürümchide abdurehim ötkür, abliz mexsum, yarkentte batur rozi, xotendiki rozi sayit meqberiliri yashlarning ziyaretgahigha aylinip qalghan idi. Qebrilerni pat-pat sirlap qoyidighan menilik nezm we shé'ilarni yézip qoyidighan, tupraq béshigha isyankar hikmetler bilen tash ornitidighan adet Uyghurda omumlashqan idi. 2011-Yili tomuzda abduqadir damollamning qebrisini qanche qétim yoqlap barghinimda shunche qétim yip-yéngi bir yéshil jaynamazning qebre yénigha qoyulghanliqini körüp söyünüp ketken idim. Ürümchide Uyghurperwer yashlarning abduqadir damollamning oghli abliz mexsumning qebrisini yoqlashni adet qilghinidin ümidlen'gen idim. Tilimizning hakimiyettin, mewjutluqimizning ré'alliqtin yeklinishi kishilirimizni ejdadigha, tarixigha we ötmüshning xatire sarayliri bolghan qebristanlargha bashlimaqta idi.

2010-Yili tomuzda origan unwéristétida xewpte qalghan tillarni arxiplashturush ilmiy muhakime yighini boldi. Men yighin jeryanida “Uyghur darwazliqida meddahliq” dégen témida léksiye qildim. Braziliyelik bir tilshunas: “Uyghurlar bostanliqlargha taqaq oronlashqan iken, yurtlar ara qatnash qulaysiz, musape uzaq iken, jughrapiye tilshunasliqi boyiche qarighanda bundaq rayonda tillar bölünüp kétidu, bundaq yerde Uyghur tilining bölünmey bügün'ge kélishidiki sewebni qandaq chüshendürisen?” dep soridi. Men shu chaghda Uyghurlarda qumuldin qeshqerge, ghuljadin xoten'ge qeder mazarlarning barliqi, Uyghurlarning sherqi türkistanni aylinip shu mazarlarni yilda bir tawap qilidighanliqini sewepning asasliqi qilip chüshendürgen we bu heqte ustazim rahile dawutning bir kitab yazghanliqini tilgha alghan idim. Shu chaghda tetqiqatchilar rahile xanimning “Uyghur mazaliri” dégen kitabigha qiziqqan idi.

2000-Yillardin kéyin Uyghurdiki tarixiy angning oyghinishigha, ejdad muhebbitining küchlinishige, milliy ghururning yüksilisishige rahile xanimgha oxshash ziyaliylar türtke bolghan idi. Ular chöl jezirilerge chéchilghan tarixni xatirilep kitaplashturghan, lay gümbezlerdiki ulughlarning kimlikini éniqlap eslerge salghan, közlerge künde tashlinip tursimu sir-hékmetliri topa-changlarning astigha yoshurun'ghan ejdadlarning kechmishini awaylap sürtüp Uyghurning tepekkur dastixénigha tizghan idi.

Rahile dawut bügün tutqun, emma uning kitabi, maqale we eseliri tutqun emes. Xitay hökümiti uning özini mehkum qilghan bilen uning Uyghurgha qisin'ghan yürek sözlirini mehkum qilalmaydu. Rahile dawut yazghan “Uyghur mazaliri” bowilardin qalghan menggü tashlardek menggülük xatiridur. U Uyghur ewladlar üchün zulmette mesh'el, musibette teselli, küresh yolida belge bolghusi. Xuddi mehmud qeshqeri “Belge bolsa yoldin azmas, bilim bolsa sözdin azmas” dégendek rahile xanim tikligen bu ejdadlar abidisi Uyghurning yolini yorutqusi.

Rahile dawutning terjimihali

Rahile dawut 1966-yili mayda ürümchide tughulghan. 1982-Yili shinjang uniwérsitétining edebiyat fakultétigha qobul qilin'ghan, 1987-yili mexsus kursni ela netije bilen püttürüp, baklawurluq unwanigha érishken. 1990-Yili 7-ayda shinjang uniwérsitétida “Az sanliq milletler xelq edebiyati” boyiche magistirliq unwanigha érishken we fakultétqa oqutquchiliqqa élip qélin'ghan. 1998-Yili 7-ayda béyjing pédagogika uniwérsitéti edebiyat fakultétida folklor ilmi boyiche doktorluq unwanigha ériship, Uyghurlardin tunji folklor doktori sheripige na'il bolghan. 2004-Yildin bashlap shinjang uniwérsitétining filologiye institotida proféssor bolghan.

1999-Yili shinjang uniwérsitétidiki “Pars we chaghatay tili téz terbiyilesh kursi” da da alte ay oqughan. 2003-Yili béyjing til we medeniyet uniwérsitétida alte ay in'glizche téz yétishtürüsh sinipida oqup, in'gliz tilini mustehkemligen. 2003-Yili 9-aydin 2004-yili 9-ayghiche amérika pénsilwaniye uniwérsitéti we indi'ana uniwérsitétlirida ziyaretchi tetqiqatchi bolghan. 2006-Yili 12-aydin 2007-yili 6-ayghiche kaliforniye uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolghan. Rahile xanimdin 2017-yili dékabirda xitay lagérlirigha qamalghandin buyan xewer yoq. Rahile xanimning in'gliz, türk we xitay tillirida maqale we eserliri neshr qilin'ghan. U özi bash bolup Uyghurshunasliq boyiche xelq'ara muhakime yighinlirini orunlashturghan idi.

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.