Uyghur élidiki medeniyet miraslirini “Reqemleshtürüsh” qurulushi némidin dérek béridu?

Xitay hökümiti teripidin 2023-yili ötküzülgen “Shinjangdiki her millet xelqining öz'ara medeniyet almashturushi we bir gewdilishishi” témidikisi körgezmidin bir körünüsh.

Yéqindin buyan xitay hökümiti gheyriy maddiy medeniyet miraslirini reqemleshtürüsh heqqide höjjet chüshürgenliki, hetta bu ishqa xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingningmu mexsus körsetme bergenliki melum.

Gheyriy maddiy medeniyet miraslirini reqemleshtürüsh dégenlik intérnét téxnikisidin paydilinip, medeniyet miraslirini tamashibinlargha téximu janliq chüshendürüsh we arxip halitige keltürüp saqlash, qoghdash dégenliktur. Yeni VR sandani qatarliqlardin paydilinip körgezme qilish, mewhum boshluqta chüshendürüsh we torda sétish qatarliq mulazimetlerni yolgha qoyghili bolidiken.

Uyghur élidiki xitay taratqulirining xewirige qarighanda, hazirgha qeder pütkül rayon teweside Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, tunggan we xitaylargha a'it bolghan türlük wekil xaraktérlik gheyriy maddiy medeniyet mirasliri asasiy jehettin tizimgha élinip bolghan. Déyilishiche, buning ichide 3 tür birleshken döletler teshkilatining tizimlikige, 94 tür xitay döletlik medeniyet mirasi tizimlikige, 315 tür Uyghur aptonom rayonluq medeniyet mirasi tizimlikige kirgüzülgen.

Igilishimizche, Uyghur élidiki herqaysi muzéylar nöwette reqemlik muzéy qurulushi üchün köp küch serp qilmaqta iken. Uningdin bashqa “Ündidar”, “Dowyin” we “Shiyawxongshu” qatarliq tor supilirida gheyriy maddiy medeniyet mirasliri hemkarliq pirogrammiliri yolgha qoyulghan iken.

Undaqta, xitay hökümet taratquliri bazargha salghinidek, Uyghur élidiki gheyriy maddiy medeniyet miraslirini, jümlidin Uyghurlargha tewe medeniyet miraslirini reqemleshtürüsh qurulushi Uyghur medeniyitini qoghdash rolini heqiqiy türde jari qilduruwatamdu?

Halbuki, xitayning “Shinjangdiki milletlerning medeniyet miraslirini qoghdash” dégen teshwiqatining emeliyette Uyghur élining medeniyet tarixini atalmish “Jungxu'a medeniyiti” chembiriki ichide qayta yézip chiqish, barliq medeniyet hadisilirini xitay éytimi bilen sherhlesh boluwatqanliqini körmektimiz. Xitay teshwiqatlirida Uyghurlargha xas medeniyet we sen'et “Shinjang ussuli”, “Shinjang tamaqliri” we “Shinjang kiyim-kéchekliri” dégendek namlar bilen atilip, xitay puqralirigha tonushturulmaqta yaki iqtisadiy qimmet yaritish üchün sayahetchilikni tereqqiy qildurush wasitisi bilen ularning istémal qilishigha sunulmaqta. Uyghur élidiki barliq medeniyet mirasliri atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” idé'ologiyesining ramkisigha élinip, xitay medeniyitining bir qismi qatarida teshwiqat qilinmaqta.

En'giliyelik étno-muzikashunas rachél xarris (Rachel Harris) “Xitay hökümitining Uyghur élidiki medeniyet miraslirigha tutqan pozitsiyesining diqqet chékidighan bir teripi, ularni xelqni idare qilish qorali süpitide qollinishidur” dep qaraydu. 2011-Yili élan qilin'ghan “Xitay memliketlik gheyriy maddiy medeniyet mirasliri qanuni” da az sanliq milletlerge qaritilghan maddilar mewjut bolup, uningda “Medeniyet miraslirini qoghdash, jungxu'a milliti medeniyet kimlikini kücheytip, milletler ittipaqliqi we jem'iyet inaqliqini ilgiri sürüshni aldinqi shert qilishi lazim” dep belgilen'gen.

Emeliy misal bilen sherhlisek, Uyghur élidiki eng kona meschitlerdin biri bolghan kuchadiki “Xaniqa meschiti” ning reqemleshtürülgen matériyalliri arisida, 2023-yilning axiri mezkur meschitning tonushturush filimimu yollan'ghan. Xitay hökümitining 2014-yilliridin bashlap ewj alghan “Térrorluq we diniy ashqunluqqa qarshi turush” siyasiti netijiside, nurghunlighan meschitler, mazarlar chéqiwétildi we diniy zatlar türlük shekillerde jazalandi yaki qolgha élindi. Bu siyasiy dolqunda gerche kucha “Xaniqa meschiti” chéqiwétilmigen bolsimu, emma mezkur meschitning xitayche namidiki “清真寺” dégen söz chiqiriwétilip, “Ibadetxana” menisini bildüridighan “Dasi” (大寺) dégen söz bilen izahlinip “Kuché dasi” (库车大寺), yeni “Kucha ibadetxanisi” depla élin'ghan. Filimda meschit hoylisida xitaylarni öz ichige alghan her millet kishiliri ussul oynawatqan, xitay ziyaretchiler meschit ichide xalighanche kézip yürgen körünüshler körsitilgen. Uningdin bashqa qizil ming'öyliri bilen qedimki küsen medeniyitini budda dinigha baghlap chüshendürüshler meschit témisigha yandashturulghan. Qedimiy meschitning besh esirdin buyanqi islamiy mémarliq tarixi inkar qilinip, budda dinining wekil xaraktérlik qurulushi qilip chüshendürülgen. Pütkül filimda “Bu meschit köp menbelik medeniyetning guwahchisi” dégen idiye eks ettürülgen. Filimda yene tarixiy ré'alliqqa we Uyghur milliy en'enisige uyghun bolmighan mezmunlar teshwiqat obyékti qilin'ghan.

Démek, xitay da'iriliri reqemlik supilarda Uyghur medeniyet miraslirini qoghdash emes, belki uni öz siyasiti we mustemlikichilik gherizini toluq ishqa ashurush üchün qoral qatarida qolliniwatqanliqi ashkara bolmaqta.

Yene bir misal keltürsek, xitayda chiqidighan “Iqtisad géziti” ning 2024-yil 21-awghust sanida, shenshi gu'angniyen tor téxnikisi cheklik shirkiti turpan sheherlik medeniyet, tenterbiye we sayahet idarisi bilen hemkarliship, “Turpan muqamliri” ning reqemlik ambirini qurup chiqqanliqi xewer qilin'ghan. Buningdin melumki, Uyghur élidiki medeniyet miraslirini tallash, bahalash we qarar bérish halqilirining, hetta uni reqemleshtürüsh ishiningmu shu medeniyetning igisi bolghan Uyghurlarning qolidin chiqirilip, xitay ölkilirige bériliwatqanliqi, xitay shirketlirining uni xalighanche izahlap, reqemleshtürüp we xitaylarning istémaligha maslashturup bazargha séliwatqanliqi melum bolmaqta.

Uyghur dastanliri, Uyghur on ikki muqami, Uyghur meshrepliri we bir qisim en'eniwi qol hünerwenchilik kesipliri gheyriy maddiy medeniyet mirasliri qatarida tizimgha élin'ghan bolsimu, emma bu kesiplerning warisliri xitayning en'eniwi medeniyet warisliridek erkinlikke hemde imtiyazlargha sahib bolalmighan. Shübhisizki, Uyghur élidiki medeniyet mirasliri qandaqtur awamgha yaki xelqqe mensup bayliq bolmastin, belki xitay hökümitining siyasiy gherizi üchün yemchük ornida qollinilidighan؛ xalighanda ishlitip, xalighanda her xil siyasiy qalpaqlar bilen chekleydighan obyéktqa aylinip qalghan.

Xitay hökümitining medeniyet miraslirini reqemleshtürüsh chaqiriqi astida Uyghurlargha tewe medeniyet mirasliri heqiqiy mahiyitidin ayriwétilish bilen birge, yiltizidin ayrilghan mewhum boshluqqa ésip qoyulghan “Sün'iy miras” qa aylinip qélishi mumkin. Bu hal medeniyet miraslirining heqiqiy igiliri bolghan Uyghur xelqige medeniyet we milliy kimliktiki paji'elik üzükchilik kirizisini shekillendürüshi mumkin. Yeni xuddi xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping 2014-yili Uyghur élini ziyaret qilghanda sözligen mexpiy sözide tekitliginidek “Tötni üzüwétish”, yeni “Menbesini üzüwétish, yiltizini üzüwétish, béghini üzüwétish we ewladini üzüwétish” tin ibaret tötni üzüwétish hadisisi ré'allishishi mumkin.

Qisqisi, Uyghur medeniyet miraslirini reqemleshtürüsh qurulushi xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan köp tereplimilik mehrumluq siyasitining bir parchisi bolup, Uyghurlar öz medeniyet en'enilirini tonushturush, qoghdash hoquqliridinmu mehrum qilinmaqta. Reqemleshtürüsh qurulushida bolupmu, islam eqidisi we Uyghur kimlikini eks ettüridighan nuqtilar xitay hökümitining süzgüchliridin siqip chiqirilmaqta.