Dunyawiy qutuplar kürishi we Uyghur dawasining kelgüsi

Amérika-xitay munasiwitining yirikliship méngiwatqanliqi heqqidiki xewerler herqaysi axbarat wasitiliridin keng yer éliwatqanda rusiye armiyesining zor kölemlik herbiy tajawuz arqiliq ukra'ina bilen urush bashlighanliqi dunyawiy tertip heqqidiki muqimliship qalghan birqisim qarashlarni bir nöwet qattiq silkidi. Amérika-xitay munasiwiti “Soghuq urush” dewrige qarap méngiwatidu, dep qariliwatqan bolsimu nöwettiki amérika we uning ittipaqdashliri duch kéliwatqan xirislarning ikkinchi dunya urushidin kéyinki “Soghuq urush” dewrige oxshimaydighan derijide otturigha chiqiwatqanliqi birdinla köp qisim kishilerni oylandurup qoydi. Hemmidinmu muhimi xelq'arada zor bes-munazirige seweb boluwatqan “Rusiye armiyesning ukra'inagha tajawuz qilishi” ni xitay hökümiti “Tajawuz” dep étirap qilishni ret qildi hemde wasitilik halda özlirining rusiye bilen bir septe ikenlikini jakarlidi. Amérika hökümitining Uyghur diyaridiki qirghinchiliq tüpeylidin bir qisim xitay emeldarlirigha jaza élan qilishi bilen rusiyege qaratqan jaza chariliri bu qétimliq ukra'ina kirizisida birdinla bu ikki döletning “Bir yaqidin bash chiqirish” igha seweb bolghan yene bir amil bolup qaldi. Buning bilen eyni waqittiki soghuq urush dewride amérika we uning ittipaqdashliri yalghuz sabiq sowét ittipaqi bilen küreshken bolsa nöwettiki soghuq urushta rusiye we xitayning ittipaqliq ornitip gherb dunyasigha ortaq qarshi turmaqchi boluwatqanliqi bekla ashkara namayan boldi.

AP

Rusiye prézidénti putin ukra'inagha hujum bashlinish aldida qilghan sözide: “Biz bu qétimliq alahide herbiy ‍opératsiye arqiliq gherb dunyasining soghuq urushtin kéyinki yawropa bixeterlik orunlashturmisini qaytidin tüzüp chiqishini telep qilimiz. Gherbning qarshiliqi we jazaliridin perwayimiz pelek halda rosiyening öz arzulirini emelge ashurghudek herbiy qudritining barliqini körsitip qoyimiz” dédi. “Wal sitrét zhurnili” gézitining 24-féwraldiki obzor maqaliside éytilishiche, rusiye hökümitining 2021-yili xitay-rosiye chégrasidin öz qoshunlirini chékindürüshi rosiyening xitay bilen bolghan dostluqining bir türlük ipadisi, dep qaralghan. Emdi bolsa buning emeliyette rosiyening gherbke qarshi xitay bilen ittipaqliq ornitish heriketlirining mezmunidin ikenlikimu aydinglashqan.

Gerche ikki terepning ashkara herbiy ittipaqliqi téxi barliqqa kelmigen bolsimu emma rusiye we xitayning ‍öz'ara hemkarliship dunya tertipini qaytidin ornatmaqchi boluwatqanliqi nöwette amérika hökümiti hemde uning gherb dunyasidiki ittipaqdashlirigha küchlük bir sinaq boluwatqanliqi asasen muqimliship qalghan. Hemmidinmu bekrek kishilerni endishige séliwatqini amérikaning birla waqitta xitay we rusiye bilen düshmenliship qélishtek ré'alliqqa duch kélishi, shuning bilen birge bu reqiblerning amérika hökümitining asasliq iqtisadiy we siyasiy menpe'etliri mewjut boluwatqan qit'elerde bolushi iken.

Xelq'ara munasiwetlerdiki bu xil jiddiy özgirishler hemde uning rosiye-xitay hemkarliqigha qandaq tesir körsitishi heqqide söz bolghanda washin'gton shehiridiki “Tinchliq instituti” ning tetqiqatchisi andréy skobél (Andrew Scobel) buning héchqandaq yéngiliqmu emeslikini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, xitay bilen rusiye héchqachan izchil dostlar yaki reqibler bolup baqmighan bolup, bu hal buningdin kéyinmu shundaq bolushi éhtimalgha tolimu yéqin iken.

U, mundaq dédi: “Tarixqa nezer tashlaydighan bolsaq rusiye impériyesi we xitay (ching) impériyesi dewridin tartipla bu ikki dölet bir-biri bilen chiqiship ötüp baqmighan. Bezide kéliship qalghan waqitlirimu bolghan, elwette. Emma ularning gewdilikrek bolghan hemkarliqi ular kompartiye rehberlikide dölet qurghandin kéyin wujudqa kelgen. Ular bir mezgil öz'ara kélishim tüzüshüp ittipaqliqmu ornatqan. Emma ularning otturisidiki pétishmasliq kürishi uzun'gha qalmay bu ittipaqliqni yimirip tashlighan. Shunga ularning bu jehettiki tarixini hemkarliq we toqunush gireliship ketken bir basquch, déyishke bolidu. Partiye jehettin alghanda eyni waqitta sowét kompartiyesi küchlükrek partiye bolghan bolsa hazir xitay rusiye üchün küchlükrek shérik bolup qéliwatidu.”

Emma amérikadiki musteqil siyasiy analizchi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesenning qarishiche, xitay bilen rusiye otturisidiki ukra'ina mesilisini chöridep yuqiri pellige chiqqan hemkarliq hemde buninggha munasiwetlik mesililer Uyghur dawasi üchün ijabiy we selbiy jehetlerdin tesir peyda qilishi mumkin iken.

Andry skobélning qarishiche, nöwette ukra'inadiki urush weziyiti rusiye bilen xitayni bir-birige bekla yéqinlashturuwétishi mumkin iken. Emma qachaniki ulargha amérika tereptin chüshken bésim yenggillise bu yéqinchiliqmu tézdin ayaghlishishi mumkin iken. U mundaq deydu:

“Dunyawiy küch, idé'ologiye we iqtisadiy amillar nuqtisidin alghanda ularning her ikkisi özlirini amérikaning tehditlirige duch kéliwatimiz, dep qaraydu. Ötken yigirme yilgha qaraydighan bolsaq asasliqi amérika bilen bolghan dunyawi küchtünggürlükni talishish riqabiti rusiye bilen xitayni bir yerge epkéliwatqan eng muhim amillarning biri. Emdi ukra'inagha tajawuz qilish mesilisi otturigha chiqip, rusiye bilen xitayning otturisidiki hemkarliqni téximu kücheytiwétishi mumkin. Yene bir yaqtin alghanda bu hal rosiyeni xitaygha téximu bekrek ‛mohtaj‚ qilip qoyushi mumkin. Emma buningliq bilenla putin emdi shi jinping bilen jan-jiger dost bolup kétidu, dégilimu bolmaydu. Chünki ularning her ikkisi diktatorluqni hemde xelqni basturushni adet qilghan kishiler bolghanliqi üchünla dost bolghini yoq. Eksiche ‍amérika amili ularni öz'ara hemkarliq ornitishqa jiddiy ündewatqan eng muhim seweb”.

Ilshat hesenning qarishiche, xelq'ara dunyaning diqqiti ukra'inadiki urush weziyiti tüpeylidin birdek ashu mesililerge merkezliship qélip, Uyghurlar mesilisi bir yaqqa tashlinip qélish xewpige duch kéliwatqanda muhajirettiki Uyghurlarning qolidin kélidighan hemde qilishi zörür bolghan ishlarmu bar iken. Uning biri del xitay hakimiyitining yalghuz Uyghurlar üchünla emes, belki pütün dunya üchün ortaq apet ikenlikini qolidin kelgenliki barliq wastilardin paydilinip dunyaning yadigha sélip turush iken.

Nöwette ukra'ina urushidin kélip chiqqan krizis rusiye bilen xitay otturisidiki hemkarliq we shériklikni heqiqiy yosunda sinaydu, dep qariliwatqan bolup, bu heqtiki köpligen mesililer xelq'araning diqqitide bolmaqtiken.