Русийәниң украинаға қилған һуҗуминиң ақивити қандақ болиду?

Украина президенти володимир зеленский(Volodymyr Zelenskyy) русийә-украина урушиниң бир йиллиқи мунасивити билән өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинидин кейин залдин айрилған көрүнүш. 2023-Йили 24-феврал, кийев, украина.

Русийә украинаға һуҗум қилип бир йил өткәндә, америка билән явропа дөләтлири украинаға ярдәм бериштә техиму бирликкә кәлди. Америка украинаға илғар қоралларни беридиғанлиқи вә русийәгә техиму еғир иқтисадий җаза йүргүзидиғанлиқини җакарлиди. Бир йилға созулған бу урушта русийәниң төлигән бәдили, украинаға кәлтүргән балайи-апити наһайити еғир болди. Виладимир путин вә униң әгәшкүчилириниң бу урушни қандақ аяғлаштуридиғанлиқи, русийә-хитай иттипақиниң буниңда қандақ рол ойнайдиғанлиқи вә униңдин келип чиқидиған ақивәтләр дуняниң изчил диққәт нәзәридә болмақта.

Бир ай бурун “ташқи сиясәт” журнилида америка ратгерс университетиниң профессори, тарихчи, сиясәшунас александир мотил (Alexander Motyl) ниң “һазир дәл русийә вәйран болғандин кейинки вәзийәткә тәйярлиқ қилидиған вақит” дегән мақалиси елан қилинғаниди. Бу мақалидә ейтилишичә, русийә украинаға һуҗум қилип бир йил вақит өткән бүгүнки күндә русийәниң мәғлуп болуши асасән муқимлишип қалди. Уруштин кейин аҗизлашқан русийәниң иқтисади вәйран болған һаман, руслар кочиға чиқип намайиш қилиду; бу малиманчилиқ күчәйсә, русийә федератсийәсидики татаристан, башқуртистан, чеченийә, дағистан вә саха (яқутийә) қатарлиқлар җумһурийәтләр мустәқиллиқ тәләп қилиши мумкин.

Александир мотилниң 2-айниң 21-күни The Hill торида елан қилған “русларниң өлүмгә чоқунуши” намлиқ мақалисидә қәйт қилишичә, русийә украинаға һуҗум қилған бир йил мабәйнидә, 200 миңдин артуқ әскәр өлгән вә яриланған; украина тәрәпниң мөлчәрлишичә, 140 миң әскәр өлгән. Бу нисбәт бойичә болғанда, әгәр бу уруш давамлишип қалса, 2023-йилниң ахирғичә 275 миң әскәрниң өлидиғанлиқи мөлчәрләнгән.

Александир мотилниң баян қилишичә, 18-әсирдә “русийә емперийәси” дәп аталған русийә илгири кейин болуп, сибирийә, белрусийә, украина, шималий кавказ вә оттура асияни бесивелип, йәрлик хәлқни бастуруп, уларниң мәдәнийитини вәйран қилған. Совет иттипақи русийә емперийәсигә варислиқ қилип, гулагларни қурған, ашлиқ чиқидиған украинада ачлиқ пәйда қилип, милйонлиған инсанни қиривәткән; өткән йил мушу айда виладимир путин вә униңға охшиған рус зораванлири украинада ирқий қирғинчилиқ уруши қозғиған.

AP

Александир мотил 2-айниң 19-күни “1945” торида елан қилған “украина уруши путин һакимийитини ахирлаштуруши мумкин” намлиқ мақалисидә мундақ язиду: “бу уруш путинни, униң һакимийитини вә пүтүн русийәни вәйран қилиши мумкин. Әгәр бу урушта русийә уттуруп қойса (шундақ болуши ениқ), путин тәхттин чүшиду, униң мустәбит һакимийитиму ағдурулиду. Униң арқисидин келидиған кәскин һоқуқ күришидә русийә демократлириниң ғәлибә қилиш еһтимали бар. Улар русийәни қутулдуруши мумкин. Әгәр бу күрәштә мустәбитләр йәнә ғәлибә қилса, русийәдә җәзмән ички уруш партилайду. Буниңдин келип чиқидиған малиманчилиқта руслардин башқа милләт районлири русийәдин бөлүнүп чиқиши мумкин. Әң бурун чечинийә һөкүмрани рамзан қадироф өзиниң күчлүк қошуниға тайинип, униңға ишинидиған русларниң арқисидин нәйзә уруши мумкин. Әгәр буни башқилири тәқилд қилса(чоқум шундақ қилиду), русийә дегән дөләт тарихқа айлиниши мумкин”.

Александир мутил “әгәр русийә бу урушта мәғлуб болса хитайға қандақ тәсир көрситиду?” дегән соалимизға елхәт арқилиқ җаваб қайтуруп мундақ деди: “русийә әгәр җәң мәйданида түзүк уруш қилалмиса, иқтисади давамлиқ начарлашса путин тәхттин чүшүрүлиду. Униң фашистик һакимийитиму ағдурулиду. У чағда рус болмиған милләтләрниң русийәдин бөлүнүшигә толуқ сәвәб һазирлиниду. Хитайниң әһвали техиму қийин болиду. Улар путинниң балайи-апәт пәйда қилған бу урушни қозғиғинидин ғәзәблиниду. Улар әгәр русийә бу урушта уттурувәтсә, русийә федратсийәсиниң парчилинип кетишидин, хитайниң чеграси вә хитайдики уйғур, һәтта тибәт райониға еғир муқимсизлиқ елип келишидин әнсирәйду. Шуниң билән бир вақитта, хитайлар бу урушта мәғлуб болған путинни қоллавәрсә, өзлириму униң поқиға тейилип кетидиғанлиқини билиду”.

Америкадики германийә маршал фондиниң тәтқиқатчиси закари копер (Zachary Cooper) русийәниң бу уруштин кейинки тәқдири һәққидә мундақ деди: “русийәниң һәрбий күчи бир йил бурунқиға қариғанда хелила аҗизлиди. Мәнчә русийә әгәр аз-тола ғәлибә қилип, украинадики бир қисим земинни тартивалған тәқдирдиму уруштин аввалқи һәрбий күчини әслигә кәлтүрүшигә 5 йилдин 10 йилғичә вақит кетиду. Йәнә бир җәһәттин, русийә гәрчә нефит билән тәбиий газини сетиш арқилиқ өзини қамдисиму, узақ мәзгилдин қариғанда иқтисадий җәһәттин зәрбигә учрайду. Чүнки явропа әллири вә башқа дөләтләр русийәниң тәбиий газиниң орнини алидиған башқа мәнбәләрни издимәктә. Русийәдики нурғун сәр хиллар өз дөлитидин қечишниң йолини издимәктә. Үчинчи тәрәптин, виладимир путинниң һакимийәт орни лиңшип қалди, уни дәрһал тәхттин чүшиду дейәлмәймиз. У нурғун адәмни һалак қилған бу урушни қозғап мәқситигә йетәлмиди. Алди билән у бу урушниң немигә пайдиси болғанлиқини русларға испатлап берәлиши, алимән дегән земинни алалиши керәк”.

Русийә украинаға һуҗум қилип бир йилғичә ғәлибә қилалмай, уруш патқиқиға петип қалғанда, русийәни изчил қоллап келиватқан хитай русийә билән бир сәптә туридиғанлиқ мәйданини техиму ашкарә ипадиләшкә башлиған. Хитай компартийәси ташқи ишлар бөлүминиң мудири ваң йи русийәгә берип, ши җинпиңниң келәр айдики русийә зиярити үчүн тәйярлиқ қилған.

“америка авази” ториниң хәвәр қилишичә, америка ташқи ишлар министирлики баянатчиси 2-айниң 22-күни мухбирларни күтивелиш йиғинида, хитай дипломатийә әмәлдари ваң йиниң москваға беришиға инкас билдүрүп: “русийә украинаға һуҗум қилип 1 йил болғанда хитай әмәлдариниң у йәргә бериши хитай билән русийәниң давамлиқ бир сәптә икәнликини техиму испатлайду. Хитай өзини һеч қайси тәрәптә әмәстәк көрсәткини билән, әмәлийәттә русийә билән апақ-чапақ мунасивәттә” дегән.

Тәтқиқатчи закари копер хитайниң бу қетим русийә билән техиму күчлүк иттипақ қурушини хәтәрлик бир сиясий қимар дәп қарайдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “хитай рәһбәрлири дуня сәһнисидә йәклинип ялғуз қелиштин, америка, явропа вә асиядики демократик дөләтләрниң қаршилиқиға учраштин һәзәр әйләп кәлгәниди, әмма бу қетим хитайниң русийәгә до тикиши наһайити хәтәрлик бир иш. Русийә бу урушта еғир әһвалда қалғандиму хитайниң русийәгә һәмдәм болушидики сәвәб, бу ишта путин билән ши җинпиңниң шәхсий достлуқи һәл қилғуч рол ойнаватиду”.

Америкадики анализчи андерс кор әпәнди бу һәқтә радийомизға йоллиған инкасида мундақ дәйду: “хитай русийәдин көп миқтарда ениргийә байлиқи импорт қилиш вә русийәгә қорал, башқуруш техникиси експорт қилиш арқилиқ ярдәм беришкә урунуватиду. Әмма хитай мәйли русийәгә қандақ ярдәм бәрсун, униң үчүн еғир бәдәл төләйду. Путин һазир җиддий ярдәмгә муһтаҗ, хитайму бу пурсәттә өз мәқситидә йәтмәкчи”.

Андерс кор әпәнди йәнә, бу уруш әгәр русийәниң мәғлубийити билән ахирлашса бир қанчә ақивәт келип чиқидиғанлиқини билдүрүп мундақ дәйду: “алди билән русийә техиму бөлүниду вә демократийәлишиду. Путин бу мәғлубийәттә өзини қоғдап қалиду яки ағдурулиду. Хитай бу пурсәттә путинни өзигә техиму беқиндурувалиду. Хитай бәлким русийәниң йирақ шәрқтики районлириға кеңәймичилик қилишқа урунушии мумкин”.

Радийомиз хитай бөлүминиң 2-айниң 23-күни хәвәр қилишичә, русийә украинаға таҗавуз қилғиниға бир йил болғанда, хитай тәбиий байлиқлар министирлики йеңи қаидә чиқирип, русийә билән чеградаш болған 8 җайниң русчә йәр намиға бурунқи хитайчә нами билән изаһат беришни тәләп қилған. Бу иш хитайда қизғин муназирә қозғиған болуп, бәзилири буни “тарихий номусни унтуп қалмаслиқ, қолдин кәткән тупрақни қайтурувелиш” дәп чүшәндүргән.