Rusiyening ukra'inagha qilghan hujumining aqiwiti qandaq bolidu?

Ukra'ina prézidénti wolodimir zélénskiy(Volodymyr Zelenskyy) rusiye-ukra'ina urushining bir yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinidin kéyin zaldin ayrilghan körünüsh. 2023-Yili 24-féwral, kiyéw, ukra'ina.

Rusiye ukra'inagha hujum qilip bir yil ötkende, amérika bilen yawropa döletliri ukra'inagha yardem bérishte téximu birlikke keldi. Amérika ukra'inagha ilghar qorallarni béridighanliqi we rusiyege téximu éghir iqtisadiy jaza yürgüzidighanliqini jakarlidi. Bir yilgha sozulghan bu urushta rusiyening töligen bedili, ukra'inagha keltürgen balayi-apiti nahayiti éghir boldi. Wiladimir putin we uning egeshküchilirining bu urushni qandaq ayaghlashturidighanliqi, rusiye-xitay ittipaqining buningda qandaq rol oynaydighanliqi we uningdin kélip chiqidighan aqiwetler dunyaning izchil diqqet nezeride bolmaqta.

Bir ay burun “Tashqi siyaset” zhurnilida amérika ratgérs uniwérsitétining proféssori, tarixchi, siyaseshunas aléksandir motil (Alexander Motyl) ning “Hazir del rusiye weyran bolghandin kéyinki weziyetke teyyarliq qilidighan waqit” dégen maqalisi élan qilin'ghanidi. Bu maqalide éytilishiche, rusiye ukra'inagha hujum qilip bir yil waqit ötken bügünki künde rusiyening meghlup bolushi asasen muqimliship qaldi. Urushtin kéyin ajizlashqan rusiyening iqtisadi weyran bolghan haman, ruslar kochigha chiqip namayish qilidu؛ bu malimanchiliq kücheyse, rusiye fédératsiyesidiki tataristan, bashqurtistan, chéchéniye, daghistan we saxa (yaqutiye) qatarliqlar jumhuriyetler musteqilliq telep qilishi mumkin.

Aléksandir motilning 2-ayning 21-küni The Hill torida élan qilghan “Ruslarning ölümge choqunushi” namliq maqaliside qeyt qilishiche, rusiye ukra'inagha hujum qilghan bir yil mabeynide, 200 mingdin artuq esker ölgen we yarilan'ghan؛ ukra'ina terepning mölcherlishiche, 140 ming esker ölgen. Bu nisbet boyiche bolghanda, eger bu urush dawamliship qalsa, 2023-yilning axirghiche 275 ming eskerning ölidighanliqi mölcherlen'gen.

Aléksandir motilning bayan qilishiche, 18-esirde “Rusiye émpériyesi” dep atalghan rusiye ilgiri kéyin bolup, sibiriye, bélrusiye, ukra'ina, shimaliy kawkaz we ottura asiyani bésiwélip, yerlik xelqni basturup, ularning medeniyitini weyran qilghan. Sowét ittipaqi rusiye émpériyesige warisliq qilip, gulaglarni qurghan, ashliq chiqidighan ukra'inada achliq peyda qilip, milyonlighan insanni qiriwetken؛ ötken yil mushu ayda wiladimir putin we uninggha oxshighan rus zorawanliri ukra'inada irqiy qirghinchiliq urushi qozghighan.

AP

Aléksandir motil 2-ayning 19-küni “1945” torida élan qilghan “Ukra'ina urushi putin hakimiyitini axirlashturushi mumkin” namliq maqaliside mundaq yazidu: “Bu urush putinni, uning hakimiyitini we pütün rusiyeni weyran qilishi mumkin. Eger bu urushta rusiye utturup qoysa (shundaq bolushi éniq), putin texttin chüshidu, uning mustebit hakimiyitimu aghdurulidu. Uning arqisidin kélidighan keskin hoquq kürishide rusiye démokratlirining ghelibe qilish éhtimali bar. Ular rusiyeni qutuldurushi mumkin. Eger bu küreshte mustebitler yene ghelibe qilsa, rusiyede jezmen ichki urush partilaydu. Buningdin kélip chiqidighan malimanchiliqta ruslardin bashqa millet rayonliri rusiyedin bölünüp chiqishi mumkin. Eng burun chéchiniye hökümrani ramzan qadirof özining küchlük qoshunigha tayinip, uninggha ishinidighan ruslarning arqisidin neyze urushi mumkin. Eger buni bashqiliri teqild qilsa(choqum shundaq qilidu), rusiye dégen dölet tarixqa aylinishi mumkin”.

Aléksandir mutil “Eger rusiye bu urushta meghlub bolsa xitaygha qandaq tesir körsitidu?” dégen so'alimizgha élxet arqiliq jawab qayturup mundaq dédi: “Rusiye eger jeng meydanida tüzük urush qilalmisa, iqtisadi dawamliq nacharlashsa putin texttin chüshürülidu. Uning fashistik hakimiyitimu aghdurulidu. U chaghda rus bolmighan milletlerning rusiyedin bölünüshige toluq seweb hazirlinidu. Xitayning ehwali téximu qiyin bolidu. Ular putinning balayi-apet peyda qilghan bu urushni qozghighinidin ghezeblinidu. Ular eger rusiye bu urushta utturuwetse, rusiye fédratsiyesining parchilinip kétishidin, xitayning chégrasi we xitaydiki Uyghur, hetta tibet rayonigha éghir muqimsizliq élip kélishidin ensireydu. Shuning bilen bir waqitta, xitaylar bu urushta meghlub bolghan putinni qollawerse, özlirimu uning poqigha téyilip kétidighanliqini bilidu”.

Amérikadiki gérmaniye marshal fondining tetqiqatchisi zakari kopér (Zachary Cooper) rusiyening bu urushtin kéyinki teqdiri heqqide mundaq dédi: “Rusiyening herbiy küchi bir yil burunqigha qarighanda xélila ajizlidi. Menche rusiye eger az-tola ghelibe qilip, ukra'inadiki bir qisim zéminni tartiwalghan teqdirdimu urushtin awwalqi herbiy küchini eslige keltürüshige 5 yildin 10 yilghiche waqit kétidu. Yene bir jehettin, rusiye gerche néfit bilen tebi'iy gazini sétish arqiliq özini qamdisimu, uzaq mezgildin qarighanda iqtisadiy jehettin zerbige uchraydu. Chünki yawropa elliri we bashqa döletler rusiyening tebi'iy gazining ornini alidighan bashqa menbelerni izdimekte. Rusiyediki nurghun ser xillar öz dölitidin qéchishning yolini izdimekte. Üchinchi tereptin, wiladimir putinning hakimiyet orni lingship qaldi, uni derhal texttin chüshidu déyelmeymiz. U nurghun ademni halak qilghan bu urushni qozghap meqsitige yételmidi. Aldi bilen u bu urushning némige paydisi bolghanliqini ruslargha ispatlap bérelishi, alimen dégen zéminni alalishi kérek”.

Rusiye ukra'inagha hujum qilip bir yilghiche ghelibe qilalmay, urush patqiqigha pétip qalghanda, rusiyeni izchil qollap kéliwatqan xitay rusiye bilen bir septe turidighanliq meydanini téximu ashkare ipadileshke bashlighan. Xitay kompartiyesi tashqi ishlar bölümining mudiri wang yi rusiyege bérip, shi jinpingning kéler aydiki rusiye ziyariti üchün teyyarliq qilghan.

“Amérika awazi” torining xewer qilishiche, amérika tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi 2-ayning 22-küni muxbirlarni kütiwélish yighinida, xitay diplomatiye emeldari wang yining moskwagha bérishigha inkas bildürüp: “Rusiye ukra'inagha hujum qilip 1 yil bolghanda xitay emeldarining u yerge bérishi xitay bilen rusiyening dawamliq bir septe ikenlikini téximu ispatlaydu. Xitay özini héch qaysi terepte emestek körsetkini bilen, emeliyette rusiye bilen apaq-chapaq munasiwette” dégen.

Tetqiqatchi zakari kopér xitayning bu qétim rusiye bilen téximu küchlük ittipaq qurushini xeterlik bir siyasiy qimar dep qaraydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay rehberliri dunya sehniside yeklinip yalghuz qélishtin, amérika, yawropa we asiyadiki démokratik döletlerning qarshiliqigha uchrashtin hezer eylep kelgenidi, emma bu qétim xitayning rusiyege do tikishi nahayiti xeterlik bir ish. Rusiye bu urushta éghir ehwalda qalghandimu xitayning rusiyege hemdem bolushidiki seweb, bu ishta putin bilen shi jinpingning shexsiy dostluqi hel qilghuch rol oynawatidu”.

Amérikadiki analizchi andérs kor ependi bu heqte radiyomizgha yollighan inkasida mundaq deydu: “Xitay rusiyedin köp miqtarda énirgiye bayliqi import qilish we rusiyege qoral, bashqurush téxnikisi éksport qilish arqiliq yardem bérishke urunuwatidu. Emma xitay meyli rusiyege qandaq yardem bersun, uning üchün éghir bedel töleydu. Putin hazir jiddiy yardemge muhtaj, xitaymu bu pursette öz meqsitide yetmekchi”.

Andérs kor ependi yene, bu urush eger rusiyening meghlubiyiti bilen axirlashsa bir qanche aqiwet kélip chiqidighanliqini bildürüp mundaq deydu: “Aldi bilen rusiye téximu bölünidu we démokratiyelishidu. Putin bu meghlubiyette özini qoghdap qalidu yaki aghdurulidu. Xitay bu pursette putinni özige téximu béqinduruwalidu. Xitay belkim rusiyening yiraq sherqtiki rayonlirigha kéngeymichilik qilishqa urunushi'i mumkin”.

Radiyomiz xitay bölümining 2-ayning 23-küni xewer qilishiche, rusiye ukra'inagha tajawuz qilghinigha bir yil bolghanda, xitay tebi'iy bayliqlar ministirliki yéngi qa'ide chiqirip, rusiye bilen chégradash bolghan 8 jayning rusche yer namigha burunqi xitayche nami bilen izahat bérishni telep qilghan. Bu ish xitayda qizghin munazire qozghighan bolup, beziliri buni “Tarixiy nomusni untup qalmasliq, qoldin ketken tupraqni qayturuwélish” dep chüshendürgen.