Rusiye-ukra'ina urushida xitayning meydani
2022.03.10

Rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzchiliq urushi bashlan'ghandin buyan, xitay bu urushta terep tutushtin özini izchil qachurup keldi. Hetta birleshken döletler teshkilatining rusiyening urushni shertsiz toxtitishi heqqidiki qararigha awaz bérish hoquqidin waz kechti we rusiyeni tajawuzchiliq bilen eyibleshni ret qildi. Gerche xitay ichidiki axbarat wastilirida bu urushni rusiyening fashizimgha qarshi urushi dep atighan hemde rusiyeni hémaye qilidighan teshwiqatlar keng orun alghan bolsimu, emma xitay bu urush heqqidiki éniq meydanini ipadileshtin özini qachurup keldi.
Ikki heptidin buyan urush nahayiti keskin dawamliship, nurghunlighan ölüm-yitim, musapirlar krizisi qatarliq hadisiler körüldi. Ukra'inaliqlarning tajawuzchiliqqa qarshi körsetken qehrimanliqi netijiside, bu urushta izchil üstünlükni igilep, rusiye armiyesini éghir talapetke uchratti. Bolupmu rusiyening tajawuzchiliqi xelq'ara jem'iyette küchlük naraziliq qozghidi. Gherb dunyasi rusiyening tajawuzchiliqini jazalash üchün imbargo yürgüzüpla qalmastin, belki yene ukra'ina xelqige herbiy küch, qoral-yaraqlar bilen rusiye qarshi turushigha yardem berdi. Buningdin bashqa bir qisim yawropa döletliri özlirining hawa yollirini rusiyege qarita étiwetti, gherb dunyasida rusiye malliri bayqut qilish, gherb shirketliri rusiyedin chékinip chiqish qatarliq bir qatar bayqot heriketliri keyni-keynidin meydan'gha chiqishqa bashlidi. Rusiye emdi pütün dunyaning leniti we qattiq eyibleshlirige kömüldi.
Urushning keynige sozulishi we xitayning rusiyeni bu tajawuzchiliqi üchün jazalash turmaq, hetta eyiblepmu qoymaywatqanliqi, uning üstige rusiyening mehsulatlirini köplep import qilip, urush seweblik kélip chiqqan iqtisadiy ziyanlarning ornini tolduruwélishigha yardemde boluwatqanliqi, xelq'ara jem'iyetning diqqitini xitaygha burashqa bashlidi.
Derweqe, xitayning ukra'ina urushidiki mujimel pozitsiyesi seweblik xelq'ara axbarat wastilirida xitayning bu qétimliq tajawuzchiliqtin xéli burunla xewiri bolghanliqi heqqidiki paranglar qiziq témigha aylandi. Démisimu xitay bilen rusiye urush bashlinishitin ikki hepte awwal birleshme bayanat élan qilip, gherbke qarshi meydanini birlikte bildürüshkenidi. Shu qétimliq birleshme bayanatta rusiye-xitay dostluqining “Cheklimisiz dostluq” ikenlikini éniq otturigha qoyghan. Buningdin bashqa onnechche türlük höjjetke qol qoyup, rusiyening énirgiye mehsulatliri we ashliqlirini köplep sétiwalidighanliqi heqqide wede bergen. Urush yüz bergen waqit jehettin alghandimu, urushning xitay qishliq olimpikini ötküzüp bolghandin kéyin we ikki dölet ortaq bayanat élan qiliship, négizlik mesililerde birlik hasil qilghandin kéyin yüz bergenliki, xelq'ara jama'ette bu urushning tepsiliy pilanidin shi jinpingning aliburun xewiri barliqi heqqidiki perezlerni kücheytishke bashlidi. Qarimaqqa xitay bilen rusiye arisidiki kélishimler, putinning ukra'inagha tajawuz qilishidiki hel qilghuch amil bolup, urushni xatirjem bashlishigha seweb bolghandek qilatti. Shunga bu urushning belki shi jinping bilen putinning ortaq pilani asasida wujutqa kélish éhtimalliqini nezerdin saqit qilghili bolmaytti. Xelq'ara axbarat wastilirida bu heqtiki munazirilerning küchiyishi, xelq'ara jama'etning diqqitini xitaygha buridi.
7-Mart küni xitayning ikki yighini seweblik élip bérilghan muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitay tashqiy ishlar ministéri wang yi, ukra'ina kirizisi heqqide muxbirlarning so'allirigha jawab bérip, xitayning rusiye bilen bir septe ikenlikini resmiy jakarlidi. U sözide, rusiye bilen xitay arisidiki munasiwetning 20 yil awwal tüzülgen “Jungxu'a xelq jumhuriyiti bilen rusiye fédératsiyesining muhim qoshnidarchiliq, dostluq we hemkarliq shertnamisi” asasidiki yéqin munasiwet ikenliki, bu munasiwetning ewlatmu-ewlad dawam qilidighanliqi, bu dostluqning üchinchi bir terepning yirikchilik sélishigha yol qoyulmaydighanliqini, shundaqla yéqinda élan qilin'ghan ikki dölet birleshme bayanatidimu bu heqte éniq ipade bildürülgenlikini tilgha aldi. Wang yining bu sözi xelq'arada birdek yosunda xitayning rusiyege sep tutudighanliqi heqqidiki éniq ipadisi dep qaraldi. Urush bashlan'ghandin buyan rusiye heqqide éniq pozitsiyesini bildürüshtin bash tartip kelgen xitayning, bu qétim rusiyege terep tutudighanliqi heqqidiki ipadisi muqerrer yosunda amérikaning ghezipini qozghaytti. Chünki amérika izchil halda xitayni gherb bilen bir septe turushini teshebbus qilghan we rusiyege terep tutqinida, xitayningmu rusiyege oxshashla jazalinidighanliqi bilen agahlandurulghanidi. Emma xitay yenila amérikani renjitish, hetta bu seweblik éghir jazalinishqa uchrash xewpige qarimastin rusiyeni tallidi. Derweqe, xitay bilen rusiye pütkül gherb dunyasigha qarshi halda birlik hasil qildi. Shuni étirap qilmay turalmaymizki, ikkinchi dunya urushi axirliship, barliqqa keltürülgen démokratik qimmet qarashlar asasidiki yéngi dunya küntertipi bügün yoqitilish kirizisigha duch keldi. U halda rusiyening ukra'inagha qilghan yolsiz tajawuzchiliq urushi qandaq netijilinishi mumkin?
Nöwette pütkül gherb dunyasi rusiyege düshmen bolup, putin bilen sözlishish imkani qalmighan bir shara'itta, bir qisim döletler yenila xitaydin ümid kütüp, xitayning bu urushni toxtitishta rusiyege bésim ishlitishini telep qiliwatidu. Emma xitayning bu urushni toxtitishta qanchilik roli barliqi heqqide bir néme démek tes. Chünki, shi jinping wezipige olturghandin bashlapla rusiye bilen bolghan alaqisi intayin qoyuq bolghan bolup, bundaq bolushigha seweb bolghan eng muhim amillarning biri bolsa, shi jinping bilen putin arisidiki pikir ortaqliqidur. (1) Putin gerche kommunizimgha öchmenlik bilen qaraydighan bolsimu, emma u sabiq sowét ittipaqining yimirilishini “Bu esirdiki eng éghir siyasiy tragédiye” dep atighan. Eksiche shi jinping we xitay hökümiti sabiq sowét ittipaqining yimirilishini özlirige ibret qilip, yillardin buyan xitayningmu sabiq sowét ittipaqigha oxshash parchilinip kétishining aldini élish üchün, köp bash qaturghan؛ (2) her ikkisi öz xelqini küchlük milletchilik asasida gherb öchmenlikini omumiyyüzlük meydan'gha chiqarghan. Hetta putin bilen shi jinpingning gherb qimmet qarashlirigha jeng élan qilish usulimu perqsiz bolup, shi jinping atalmish “Üch xil küch” ni xitayning dölet xewpsizlikige éghir tehdit dep qarighan we “Üch xil küch” ni yoqitish namida Uyghur millitige irqiy qirghinchiliq élip barghan. Putin bolsa, ukra'inadiki tilgha alghuchiliki bolmighan “Natsist gérmaniyesige egeshküchi” lerni seweb qilip, “Natsistlargha qarshi turup, ukra'inani herbiysizleshtürimiz” dégen namda musteqil igilik hoquqluq bir döletke tajawuz qilip, ukra'ina xelqini dehshetlik qirghin qildi؛ (3) shi jinping atalmish “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim qurush yoli” ni, nöwettiki mewjut qimmet qarashlarning ornigha dessitishni meqset qilghan bolsa, putinmu ukra'inagha qilghan tajawuzchiliqida dunyaning küntertipige jeng élan qildi. . .
Derweqe, shi jinping bilen putin arisidiki bu xil “Dostluq” eslide büyük arzularni birlikte royapqa chiqirishni meqset qilghan bolup, bu seweb tüpeyli xitay bu qétimliq urushta gherb döletlirige masliship, rusiyege birlikte qarshi turushni emes, belki putin bilen birlikte gherb dunyasigha qarshi turushni tallighan.
Shu wejidin xitay, amérika bashliq gherb dunyasini renjitishke raziki, hergizmu rusiyege urush toxtitish üchün bésim ishletmeydu.
***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.