Мутәхәссисләр русийә вә хитайниң мәркизий асия әллири билән болған мунасивәтлири һәққидә тохталди

Аммивий ахбарат васитилиридин мәлум болушичә, кейинки вақитларда мәркизий асия мәмликәтлири билән чеградаш болған русийә вә хитай оттурисидики мунасивәтләр техиму қоюқлашмақта. Мутәхәссисләр, йеқинда қазақистанда йүз бәргән наразилиқ һәрикәтлири давамида, русийә башлиқ коллектип бихәтәрлик һәмкарлиқи тәшкилати күчлириниң қазақистанға киргүзүлүшини әнә шу русийә вә хитай мунасивәтлири билән бағлимақта.

Русийәниң “независимая газета”, йәни “мустәқил гезити” дә елан қилинған владимир скосирйофниң “русийә хитайниң мәркизий асиядики мәнпәәтлирини һәқсиз қоғдаватиду” намлиқ мақалисида ейтилишичә, коллектип бихәтәрлик һәмкарлиқи тәшкилати күчлириниң қазақистандики наразилиқларни бесишқа ярдәм бәргәнликидин хитай рази болған. Шуниңдәк хитайниң мәркизий асиядики мәбләғлирини русийәниң қоғдиғанлиқи, русийәниң йәнә бу районниң енергийә саһәсидә хитайниң йетәкчи рол ойнаватқанлиқини иқрар қилғанлиқи тәкитләнгән.

Москва дөләт университети асия вә африқа әллири институтиниң мудири алексей маслофниң пикричә, һазир хитай алдида үч вәзипә турмақтикән. Биринчи, ислам әслийәтчилириниң мәркизий асияға һәм бу райондин хитайға киришигә йол қоймаслиқ; иккинчи, хитай товарлирини чәт әлгә йәткүзүш үчүн ишәнчилик йәр үсти қурулумлирини қуруш; үчинчи, мәркизий асия арқилиқ хитайниң енергийә бихәтәрликини тәминләш. Алексей маслоф русийәниң мәркизий асия чегралирини қоғдашқа зор миқдарда мәбләғ аҗритиватқанлиқини хитайниң чоң совға сүпитидә қобул қилғанлиқини, бу районда русийәниң көпинчә бихәтәрлик җәһәттин мәнпәәтдар болса, хитайниң мәбләғ җәһәттин мәнпәәтдар икәнликини билдүргән.

Мәркизий асия бойичә мутәхәссис еркин байдароф радийомиз зияритини қобул қилип, мундақ деди: “хитай үчүн мәркизий асия әллиригә көпрәк мәбләғ селишниң асасий йоли иқтисадниң енергийә саһәси болуп һесаблиниду. 21-Әсирниң бешида хитай хәлқ җумһурийити мәркизий асияни иқтисадий җәһәттин игиләвелишни өз истратегийәсиниң асасий қисми сүпитидә бәлгилигән иди. Бу җәһәттә хитай мәркизий асия мәмликәтлириниң иқтисадидики өз позитсийәсини күчәйтишкә киришти. Бейҗиң бу районға имтиязлар шараитида қәрз бериш сияситини үнүмлүк пайдиланди. Хитай вә хитай ширкәтлириниң мәркизий асиядики мәбләғ селиш лайиһәлириниң ачқучлуқ йөнилиши түркмәнистан, қазақистан вә өзбекистанниң нефит-газ саһәлирини игиләшкә қаритилди. Мәркизий асия бейҗиң үчүн интайин муһим.”

У йәнә русийә билән хитай мунасивәтлири буниңдин кейинму тәрәққий әтсиму, әмма уларниң һәр бириниң мәркизий асияда өз алдиға сиясәт йүргүзидиғанлиқини билдүрди.

Еркин байдароф мундақ деди: “русийәниң мәркизий асиядики тәсири вә роли илгиркидәк болиду. Мәркизий асия билән биллә яшиған өтмүши һәмдә бу районда милйонлиған рус аһалисиниң болуши, москваниң бу районға болған ташқий сиясиитиниң асасий йөнилишлиридин бири болуп қалиду. Буниңға қошумчә мәркизий асия иқтисадий җәһәттин русийәгә беқинда. Қазақистан, қирғизистан, таҗикистан вә өзбекистанниң русийә билән бир тәшкилатларда болуши, русийәниң мәркизий асияға буниңдин кейин техиму күчлүкрәк бесим ишлитишигә шараит яритиду. Афғанистан мәсилисиму русийәниң бу район билән йеқинлишишиға мумкинчилик бериду. Бу йәрдә хитайниң мәркизий асияни өз тәсир даирисигә елишиға қарши турушта русийә тәңпуңлуқ механизми болуп һесаблиниду.”

Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди мундақ деди: “һакиммутләқ хитай оттуз йил җәрянида мәркизий асияға иқтисадий сиңип киришни интайин күчәйтти. Нәтиҗидә мәркизий асия җумһурийәтлири иқтисадий җәһәттин көпрәк хитайниң тәсиридә қалди. Мәркизий асия дөләтлири русийә билән совет иттипақидин мустәқил болуп чиққан. Шуниң үчүн мәркизий асия әллири русийә билән сиясий, һәрбий җәһәттә зич мунасивәткә игә. Қазақистанда йүз бәргән январ паҗиәсигә мунасивити билән русийәниң һәрбий тәсири қазақистанда күчийиватиду. Шундақла мәркизий асияда кейинки вақитта иқтисад тәрәптин явропа иттипақиниңму тәсири күчлүк. Мәркизий асиядики түркий тиллиқ дөләтләр һазир еғир вәзийәттә.”

Қәһриман ғоҗамбәрди хитайниң “ички ишларға арилашмаслиқ”, “кишилик һоқуқ мәсилисини көтүрмәслик” дегән шәртлирида қаттиқ турувелип һәм буларни иқтисадқа бағлавелип, мушу күнгичә уйғурларға бесим ишлитип келиватқанлиқини, русийә билән болған мунасивәтлиридә болса һазирғичә очуқ талаш-тартишниң йоқлиқини оттуриға қойди. У мундақ деди: “хитай өзи елан қилған ‛бир бәлвағ бир йол‚ истратегийәси даирисидә кейинки вақитларда путлишип, тохтап қалған десәкму болиду. Шуни қайтидин җанландуруш үчүн меңиватиду. Хитайниң әнәнивий сиясити давамлишиду. Қазақистанму хитайниң уйғуристанда йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқида ‛униң ички сияситигә арилашмаймиз‚ дегән сиясәтни тутқан иди. Мана шу сиясәтни давамлаштуриду дәп ойлаймән. Йеқинқи арилиқта өзгиришләр болмайду. Уйғур мәсилисиму бу йәрдә бесим астида болғини болған.”

Игилишимизчә, кейинки вақитларда нопус җәһәттин дунядики әң алдинқи қатарда туридиған мәмликәтләрдин һиндистанниңму мәркизий асия әллири билән болған мунасивәтлирини күчәйтишкә киришмәктикән. Һиндистан дуня җамаәтчиликиниң хитайниң уйғур елидики бастуруш сияситигә қарита туғулуватқан наразилиқлиридин пайдилинип, өзиниң мәркизий асия районидики иқтисадий ролини күчәйтмәкчикән.