Русийә хитайниң йүзини қилип һуҗумни кечиктүргән, әмма уларниң һәмкарлиқи қәйәргичә давамлишиду?

Хитай рәиси ши җинпиң билән русийә президенти путин кремил сарийиға сөһбәт сөһбәт үчүн кирип кетиватқан көрүнүш. 2019-Йили 5-июн, москва, русийә.

Русийә украинаға һуҗум қилип һәптә өткәндә, көплигән таратқуларда хитайниң бу һуҗумдин аллибурун хәвәр тапқанлиқи вә русийәни бейҗиң олимпек мусабиқисидин кейин украинаға һуҗум қилишни тәләп қилғанлиқи һәққидики учурлар көпәйгән. “ню-йорк вақти гезити” гә чиққан бир мақалидә ғәрб истихбарат органлири ашкарилиған бир доклатниң мәзмуни берилгән болуп, униңда көрситилишичә, бу йил 2-айниң бешида хитайниң юқири дәриҗилик әмәлдарлири русийә әмәлдарлиридин бейҗиң олимпек мусабиқисидин бурун украинаға һуҗум қилмаслиқни тәләп қилған. Русийә окраинаға һуҗум қилишниң алдидики бир һәптидә хитай әмәлдарлири русийәниң җәң пиланидин хәвәр тепип болған.

Өткән йилниң ахирида америка билән әнгилийә истихбарат орунлири өзлири игилигән мәлуматқа асасән русийәниң украинаға һуҗум қилидиғанлиқини тоғра пәрәз қилип, русийәгә бесим ишләткән вә хитайни бу һуҗумға қарши чиқишқа үндигән болсиму, әмма хитай буниңға пассип позитсийә билдүргән.

Америкадики германийә маршал фондиниң хитай ишлири анализчиси закари копер (Zachary Kooper) радийомизниң зияритини қобул қилип, хитайниң бу һуҗумниң ақивитини тоғра мөлчәрлийәлмигәнликини билдүрүп мундақ деди: “әгәр хитай бу ишниң ахириниң нәгә баридиғанлиқини ойлап йәткән болса, русийәни қоллимиған болатти дәп ойлаймән. Ши җинпиң билән путинниң өзара немә дейишкәнликини билмәймиз, әмма мәнчә, хитайниң нөвәттики вәзийәтни өзигә пайдилиқ дәп қариши натайин. Америка билән явропа мустәбитликкә қарши бурунқидинму бәк иттипақлишиватиду, бу йәрдики нишан русийә билән хитай. Һазир русийә зор көләмдә иқтисадий җазаға учриди, бу җаза русийәни аҗизлитипла қалмай, хитайниму тәс күнгә қойиду. Хитай карханилири я җазаға учрайду, яки бу җазаға қарши чиқиду. Немә болса болсун, хитай һөкүмити әмәлий хәтәргә дуч келиду. Шуңа мениңчә, һазирқи украина вәзийити хитай рәһбәрлирини анчә хушал қилалмайду”.

Юқириқи мақалидә ейтилишичә, президент байден өткән йил 11-айниң 15-күни ши җинпиң билән видейолуқ көрүшүп, бир қанчә күн өткәндин кейин, америка әмәлдарлири русийәниң украина әтрапиға әскәр топлаватқанлиқи һәққидики учурларни хитайға йәткүзүп, хитай әмәлдарлирини путинни пәйлидин яндурушқа көндүрмәкчи болған. Америка әмәлдарлири хитайниң америкадики әлчиси вә ташқи ишлар минситири ваң йи билән сөһбәтләшкән, һәтта руслар украинаға һуҗум қилишниң алдики бир нәччә саәттә америка әмәлдарлири хитайниң вашингтондики әлчиханиси билән алтә қетим көрүшкән, әмма хитай тәрәп русийәниң украинаға һуҗум қилишиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүргән. Әнгилийә истихбарат әмәлдарлириниң билдүрүшичә, путин олимпек мусабиқисидин илгирила украинаға һуҗум қилишни ойлиған болсиму, хитайниң қоллишини үмид қилип, олимпек мусабиқисиниң аяғлишишини сақлиған.

2-Айниң 4-күни русийә президенти виладимир путин бейҗиң олимпек мусабиқисиниң ечилиш мурасими башлиништин аввал хитай рәиси ши җинпиң билән көрүшүп, бирләшмә баянат елан қилған, бу баянатта улар натониң кеңийишини әйбләш билән биргә, икки дөләтниң һәмкарлиқ мунасивитиниң “чәклимисиз дәриҗә” гә йәткәнликини вә “һәқиқий демократик йеңи дуня тәртипи” қуридиғанлиқини җакарлиған.

Хитай 2-айниң 20-күни бейҗиң олимпек мусабиқисиниң йепилиш мурасимини өткүзгән, әтиси русийә президенти путин дөләт хәвпсизлик комитети йиғини чақирған вә арқидинла украинаға һуҗум қилишқа буйруқ чүшүргән. 2-Айниң 24-күни русийә армийәси украинаға кәң көләмлик бастуруп кирип, украина шәһәрлирини бомбардиман қилған.

Тәһлилчиләрниң билдүрүшичә, хитайдики олимпек мусабиқисиниң аяғлишиши билән тәң путинниң украинаға һуҗум қилиши тәсаддипийлиқ әмәс икән. Чүнки, 2008-йил бейҗиң язлиқ олимпек мусабиқиси өткүзүлүватқан пәйттә русийә грузийәгә һуҗум қилған болуп, буниңдин хитай әмәлдарлири наһайити биарам болғаникән.

Мақалидә көрситилишчә, йиллардин бери русийә билән хитай иқтисад, дипломатийә вә һәрбий җәһәттики һәмкарлиқини күчәйтип кәлгән болуп, путин билән ши җинпиңниң ахирқи қетимлиқ учришиштики бирләшмә баянати америка билән явропани һәйран қалдурған. Нато вә явропаниң хәвпсизлики мәсилисидә хитай бу қетим русийә тәрәптә туридиғанлиқини ениқ билдүргән.

Истратегийә мутәхәсиси, доктор әркин әкрәм әпәнди хитай билән русийәниң әслидинла ғәрб дунясиға қарши һалда изчил һәмкарлишип келиватқанлиқини билдүрди.

2-Март чаршәнбә күни бирләшкән дөләтләр тәшкилати омумий кеңиши русийәниң украинаға қилған таҗавузчилиқ һуҗумини әйибләш қарари алған. 141 Дөләт бу қарар лайиһәсини қоллап аваз бәргән; русийә, белорусийә, еритрийә, шималий корийә вә сүрийә қатарлиқ 5 дөләт қарши турған. Хитай қатарлиқ 10 дөләт битәрәп мәйданда турувалған. Хитайниң битәрәп мәйданда турувалғанлиқи әмәлийәттә русийәни қоллиғанлиқи болуп, хәлқараниң күчлүк әйблишигә учриған.

Әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, хитай русийәниң украинаға қилған һуҗумини қоллиған билән русийәниң бу урушта ғәлибә қилип күчийип кетишидин, шундақла мәғлуб болуп хитайниму тәң балаға тиқип қоюшидин әнсирәйдикән. Сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәнди русийәниң украинаға қилған һуҗуминиң мәғлубийәт билән аяғлишиши мумкинлики вә хитайниң буниңдин бәкму әнсирәйдиғанлиқини оттуриға қойди.

Анализчи закари копер әпәндиниң қаришичә, хитай русийәниң иқтисадий җәһәттин вәйран болушини халимайдикән һәмдә русийәгә йүргүзүлгән иқтисадий җазаға қарши икән. У бу һәқтә мундақ деди: “мәнчә, хитай русийәгә йүргүзүлгән иқтисадий җазани қоллимайду. Дөләт ичидә айрим ширкәтләр бу җазаға бойсуниду, шундақ қилса иккинчи қетимлиқ җазаға учримайду. Мәнчә, хитай русийәгә йүргүзүлгән иқтисадий җазани қоллимайду, өзигә йүргүзүлидиған иқтисадий җазаниму иҗра қилмайду. Чүнки бундақ җаза хитайға наһайити еғир келиду. Һалбуки, бу җазаниң иҗра қилинишиға гуман билән қараймән, чүнки хитай һөкүмити уни өзи бекитиду”.

“америка авази” ниң хәвәр қилишичә, хитайниң мәркизий партийә мәктипидә 15 йил хизмәт қилған, 2020-йил хитай компартийәси вә ши җинпиңни тәнқидлигәнлики үчүн партийәдин қоғлап чиқирилған, һазир америкида панаһлиниватқан профессор сәй шя, хитай рәиси ши җинпиңни тәнқидләп: “ши җинпиң билән путин тил бириктүрүп, рәзиллик оқ мәркизини пәйди қилди. Улар таҗавузчилиқ уруши арқилиқ дуня тәртипини өзгәртмәкчи,” дегән.

Сиясий көзәткүчи илшат һәсән әпәнди хитай билән русийәниң бүгүн әйни чағдики натсист германийәси, италийә вә японийә бирлишип қурған рәзиллик иттипақиға охшаш һәмкарлиқ һасил қилғанлиқини, әмма мәнпәәт тоқунуши түпәйлидин бу иттипақлиқниң узаққа бармайдиғанлиқини илгири сүрди. Илшат һәсән әпәнди йәнә нөвәттики вәзийәтниң һазирчә уйғур мәсилисигә пайдисиз тәрипи болсиму, йирақни ойлиғанда иҗабий тәсириниң болидиғанлиқини, шуңа зулумға қарши давамлиқ күрәш қилиш керәкликини тәкитлиди.