Shi jinpingning rusiye ziyariti némini meqset qilghan?

Xitay re'isi shi jinping rusiye prézidénti wiladimir putin kechlik ziyapette romka soqushturmaqta. 2023-Yili 21-mart, moskwa, rusiye.

Xitay kompartiyesining bash sékritari shi jinping 20-mart küni rusiyediki resmiy ziyariti bashlighan idi. Shi jinpingning bu ziyariti amérika-xitay munasiwetliri qattiq jiddiylishiwatqan hemde rusiye prézidénti putin xelq'ara jinayi ishlar soti teripidin “Urush jinayetchisi” dep élan qilinip, tutush buyruqi chiqirilghan mezgilge toghra kelgen bolghachqa küchlük diqqet qozghidi.

Shi jinping bu ziyaret arqiliq némige érishmekchi? amérikadiki siyaset tetqiqat organliridin rand tetqiqat merkizining xelq'araliq mesililer boyiche tetqiqatchisi doktor timosiy xés (Timothy R. Heath) Ning radiyomizgha éytishiche, shi jinpingning bu ziyaritining ikki meqsiti bar iken.

U bizge élxet arqiliq qayturghan inkasida mundaq dep yazghan: “Shi jinpingning rusiye ziyaritining ikki meqsiti bar: birinchidin, u rusiyeni xitayning dostluqi heqqide xatirjem qilmaqchi. Chünki xitay rusiyeni yenila muhim shérik dep qaraydu, shi jinpingning putinni terk étidighanliqigha da'ir hazirche birer shepe yoq. Ikkinchidin, shi jinpingning rusiye ziyariti uning xitayni tinchliqperwer dölet süpitide teshwiq qilish üchün sehne hazirlishigha yardem béridu.”

Xitayning hökümet awazi bolghan shinxu'a agéntliqi bu qétimliq uchrishish heqqide axbaratqa tarqatqan resmiy bayanatida “Oxshash nishan'gha ige ikki dölet rehbirining söhbet jeryanida ukra'ina mesilisi toghrisida chongqur pikir almashturghanliqini, shi jinpingning xitay ukra'ina mesilisining hel qilinishini ilgiri sürüshte dawamliq ijabiy rol oynashni xalaydighanliqi” ni dégenliki bayan qilin'ghan.

Xitay tereptin tarqitilghan bu resmiy axbaratta yene rusiyeningmu “Xitay ilgiri sürüwatqan ténchliq söhbitige ochuq pozitsiye tutqanliqi we xitayning bu jehettiki ijabiy rolini qarshi alghanliqi” ilgiri sürülgen.

Doktor timosiy xésning éytishiche, shi jinpingning yuqirida tilgha élin'ghan “Tinchliq pilani” ning emeliy ünüm körsitishi éhtimalgha anche yéqin emes iken. U mundaq deydu: “Shi jinping emdi prézidént zélénskiy bilen körüshüp tinchliq pilanini otturigha qoyidu. Emma rusiye bilen ukra'inaning nezeridiki qobul qilghili bolidighan ténchliq teshebbusi toghrisidiki köz qarashlar bir-biridin perqliq bolghachqa, bu ténchliq kélishimi bir yerge baralmaydu.”

Qandaqla bolushidin qet'iynezer, xitay bu tinchliq pilanini ilgiri sürüsh tirishchanliqini körsitish arqiliq, dunyani özining semimiyitige ishendürüshni meqset qilghan iken. Timosiy xés yene mundaq deydu: “Qandaqla bolmisun, xitayning tinchliq kélishimini ilgiri sürüsh tirishchanliqining teshwiqati emeliyette yawropani xitayning semimiy wasitichi ikenlikige, uning rusiyening tajawuzchiliqini qozghighuchi terep emeslikige qayil qilishni meqset qilghan. Bu nahayiti muhim, chünki xitayning hazirqi nacharliship méngiwatqan iqtisadini ashurush üchün, u yawropa we amérika bazirigha jiddiy éhtiyajliq.”

Xitayning rusiye-ukra'ina kirizisini hel qilishta “Tinchliq berpa qilghuchi” dölet süpitide otturigha chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki xewerler amérikanimu qayil qilalmighan. Amérika dölet xewpsizliki kéngishining axbarat-alaqe maslashturghuchisi jon kirbiy shu küni muxbirlarni kütüwélish yighinidiki sözide, “Hazirche bu ikki dölet rehbirining uchrishishining ukra'ina üchün paydiliq bolidighanliqigha da'ir bir pakit yoqliqini” bildürgen.

Türkiye hajettepe unwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning bildürüshiche, hazirghiche rusiyening ukra'inagha qaratqan urushining “Tajawuzchiliq urushi” ikenlikini qobul qilmay kéliwatqan xitayning “Tinchliq teshebbuskari” bolushi emeliyetke anche uyghun emes bolup, u amérika bilen yawropani hergizmu qayil qilalmaydiken.

Derweqe, amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy blinkinmu 20-mart küni shi jinpingning rusiye ziyaritining semimiylikige gumaniy nezer bilen qarighan hemde uni eyibligen. U mundaq dégen: “Shi jinpingning rusiyeni del xelq'ara jinayi ishlar soti putinni urush jinayiti bilen eyiblep tutush buyruqi chiqarghanda ziyaret qilishi, xitayning ukra'inada sadir qilin'ghan wehshiylikler üchün putinni jawabkarliqqa tartishtek mes'uliyetni hés qilmaydighanliqini körsitip béridu. Xitay rusiyeni eyiblesh ornigha hetta uni ukra'inadiki jinayetlirini dawamlashturushi üchün déplomatik qalqan bilen teminlewatidu.”

Antoniy bilinkin yene xitayning rusiye-ukra'ina kirizisini hel qilish üchün ilgiri sürmekchi bolghan tinchliq teshebbusi heqqidimu keskin söz qilip, rusiye armiyesining ukra'inadin chékinishini öz ichige almaydighan herqandaq bir urush toxtitish teshebbusining rusiyening zorluq bilen igiliwalghan zéminlirini étirap qilghanliq bolup hésablinidighanliqini éytqan.

Antoniy bilinkin yene mundaq dégen: “Ukra'ina urushini axirlashturushtiki her qandaq pilanning négizlik éléménti choqum ukra'inaning igilik hoquqi we zémin pütünlükide ching turushtin ibaret bolushi kérek. Bu halqiliq prinsipni aldinqi orun'gha qoymighan her qandaq teshebbus qesten waqit söresh yaki naheq netijini qolgha keltürüshke paydiliq shara'it yaratqanliq bolidu.”

Amérika hökümiti, xitayni rusiyeni qoral bilen teminlimeslik heqqide küchlük agahlandurup kelgen bolup, ular sözide “Eger xitayning rusiyening ukra'inagha qaratqan tajawuzchiliqini herbiy qoral yaraqlar bilen teminligenliki ispatlan'ghan teqdirde, xitayning aqiwiti éghir bolidu” dégen idi. Shunga bu ziyaretning amérika-xitay munasiwetlirigimu qandaq tesir körsitidighanliqi alahide diqqet qozghimaqta.

Halbuki, amérikadiki bir qisim metbu'atlar xitayning rusiyeni qoral-yaraq bilen teminlewatqanliqi heqqide bezi ispatlar barliqini xewer qilip, baydin hökümitini tedbir qollinishqa qistimaqta. Aqsarayning sabiq dölet xewpsizlik meslihetchisi xérbért raymond makmastir (Herbert Raymond McMaster) amérikaning CBS téléwiziyesige qilghan sözide xitayning rusiyeni qoral bilen teminlewatqanliqigha da'ir ispatlarning barliqini we bundin kéyin bu heqtiki ispatlarning yenimu köp ashkarilinidighanliqini bildürgen idi.

Bir qi'ism mutexessisler “Xitay, amérika we yawropadiki iqtisadiy menpe'etlirini közde tutup turup, ochuq-ashkara halda rusiyening ukra'ina urushini qollap, uni qoral bilen teminliyelmeydu” dep qarisimu, emma yene bezi mutexessisler shi jinpingning rusiye ziyaritini amérikagha qarshi birliksep shekillendürüsh tirishchanliqidur, dep perez qilishmaqta.

Doktor erkin ekrem ependimu xitayning hazir amérikagha qarshi meydanini ochuq namayen qiliwatqanliqini, jümlidin amérika-xitay munasiwetlirining xeterlik haletke qarap ilgirilewatqanliqini bildürdi.

Yéqinda amérikaning sabiq mu'awin dölet xewpsizlik meslihetchisi matéw pottinggér amérika dölet mejli'isde qilghan bir guwahliq sözide, “Amérika emdi xitay kompartiyesining yillardin béri amérikagha soghuq urushi qozghap kéliwatqanliqini étirap qilishi kérek” dégen idi.

“Washin'gton pochtisi” gézitining xewer qilishiche, 21-mart küni, yeni shi jinpingning rusiye ziyaritining ikkinchi künide, rusiye-xitay ikki terep ikki kélishimge imza qoyghan bolup, buning biri ikki dölet hemkarliqini mu'eyyenleshtüridighan kélishim iken, yene biri bolsa iqtisadiy hemkarliq pilani iken. Shi jinping yene putinni xitaygha teklip qilghan bolup, bumu xitayning rusiyege körsitiwatqan qollash pozitsiyesining bir namayendisi iken. Közetküchiler, hazir rusiye bilen xitayning bir-biri bilen tarixtiki herqandaq bir waqittikidinmu bekrek yéqinliqini we buning yaxshiliqning bishariti emeslikini tekitleshmekte.