Xitayning xen dewrige a'it “Sangjyé oqushluqi” gherbiy diyar “Bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining dersliki” qilin'ghanmu?

Xitayning hökümet taratquliridin biri bolghan “Yérim ayliq söhbet” zhurnilining 6-ayda élan qilin'ghan bir maqaliside, “Ikki ming yil ilgiri bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining derslikliri néme idi? bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri u waqitta némilerni ögendi? shinjangda qéziwélin'ghan ‛sangjyé oqushluqi‚ (仓颉篇) tarisha pütükliri bizge xen sulalisi dewridiki shinjangdiki bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining dersliklirining sirini ashkarilidi” dégen mezmunda yézilghan birqanche qurlar kishining alahide diqqitini tartidu. Bu sözler aptonom rayonluq muzéy xadimlirining sözi arqiliq neqil keltürülgen.

Bu yil 6-ayda, yeni bashlan'ghuch-ottura mektep oqughuchilirining yazliq tetili yétip kélish aldida, mezkur muzéyda “Shinjang tarixi we medeniyet yadikarliqliri körgezmisi” échilghan. “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” sho'ari astida élip bériliwatqan bu körgezme, Uyghur diyarining her qaysi jayliridiki bashlan'ghuch-ottura mekteplerde keng qanat yayduruluwatqan “Ilghar jungxu'a medeniyitini mektep ichige élip kirish” teshwiqatining biri ikenliki ashkara bolmaqta.

Atalmish “Shinjang tarixi we medeniyet yadikarliqliri körgezmisi” din orun alghan “Sangjyé oqushluqi” tarsha pütüki heqiqeten ikki ming yil ilgiriki gherbiy diyar “Bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri oqushluqi” mu?

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, tarix penliri doktori erkin ekrem ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, “Xi'itayning xen sulalisi dewrige a'it “Sangjyé oqushluqi” xitayning xet sawatini chiqirish kitabi. Sherqiy xen dewride gherbiy diyarni waqitliq bésiwélip 60 yildek sorighan xitay ishghalchiliridin bireri belkim xet öginish üchün tarsha élip yürgen bolsa kérek, u dewrde xitayning tolisi sawatsiz tursa, qandaqmu yiraqtin kélip gherbiy diyarda sawat chiqiridighan mektep quralisun?!” dédi.

Xitay metbu'atlirida, “Shinjang tarixi we medeniyet yadikarliqliri körgezmisi” ge qoyulghan “Sangjyé oqushluqi” tarsha pütükining 1993-yili niye xarabilikidin tépilghanliqi, bu tarixi melumatlarning heqiqetni körsitip, shinjangning qedimki dewrlerdin tartipla xitayning ayrilmas bir qismi ikenlikini ispatlap béridighanliqi teshwiq qilin'ghan.

Erkin ekrem ependi bu heqte toxtilip: “Tayland yaki wiyétnamdin xitaygha a'it bir nerse tépilsa u yernimu ezeldin xitayning tupriqi déyishke bolmighinidek, sangjyé oqushluqi” ning niye xarabilikidin tépilishi u zéminning xitayning ikenlikini ispatlimaydu, peqet shu jaygha xitay ishghalchilirining qedimi yetkenlikini bildüridu, xalas” dédi.

Yéqinqi yillardin buyan, xitay da'iriliri Uyghurlargha a'it tarix, arxé'ologiye, qedimki medeniyet izliri we yerlik hüner-sen'et miraslirini özgertish, yoq qilish yaki xitayning qiliwélish tüsini alghan kölemlik “Qayta qurush” herikitini bashlighanidi.

Gérmaniyediki insanshunas penliri doktori we Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé siténbérg (Rune Stenberg) ependimu bu heqtiki söhbitimizge daxil boldi. U “Xen sulalisi dewridiki gherbiy diyarda xi'itayning ‛sangjyé oqushluqi‚ bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining dersliki qilin'ghan” dégen sözdinla buning bir oydurma, sepsete ikenlikini, u dewrde bashlan'ghuch mektep sistémisi dégenlerning mewjut emeslikini, u diyardiki Uyghurlarning xitay tili ögenmigenlikini tarixiy melumatlar bilen sherhiylep ötti.

Mezkur maqalide éytilishiche, xitayning dunxu'ang, gensu, fuyang, enxuy we bashqa jaylirida “Sangjyé oqushluqi” gha munasiwetlik tarsha pütükler tépilghan bolup, aptonom rayonluq muzéyining tetqiqat kutupxanisida xizmet qilidighan xadimning chüshendürüshiche, “Sangjyé oqushluqi” ning niyede tépilishi bu niyeliklerning eyni dewrde ottura tüzlenglikning medeniyitini ögen'genlikini körsitip béridighanliqini otturigha qoyghan.

Doktor runé siténbérg ependi buningmu bir tarixiy yalghanchiliq ikenlikini, xitay teshwiqatchilirining tarixni yoshurush, burmilash, yalghanni oydurush arqiliq Uyghur medeniyitini, kimlikini yoqitishni meqset qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümining xewirige qarighanda nöwette Uyghur rayonida 110 ammiwi kutupxana, 117 medeniyet merkizi, 58 sen'et sariyi, her xil we qatlamdiki 246 muzéy, 11 dölet wetenperwerlik ma'aripi ülge körsitish bazisi we 91 aptonom rayon derijilik shinjangdiki wetenperwerlik ma'arip merkezliri, ma'arip bazisi we 1130 medeniyet ponkiti bar iken. Igilinishiche, bu yil Uyghur rayonida yene 21 muzéydiki körgezmilerni dawamliq yéngilash we özgertish pilanlan'ghan bolup, bu xitayning jiddiy rewishte Uyghur diyarida Uyghur medeniyiti, Uyghur kimlikini yoqitish üchün pütün küchi bilen seperwerlikke kelgenlikini körsitidiken.