Хитайниң уйғурлар дияридики “сақчи дөлити” һәққидә муһакимә (2)

Америка пайтәхти вашингтондики худсон мәркизидә өткүзүлгән хитайниң уйғур дияридики “сақчи дөлити” һәққидики муһакимә йиғин қатнашқучилири вә сөзгә тәклип қилинғанлар. 2018-Йили 4-май.

Раян сам: “чен чуәнгониң ‛тәрбийәләш мәркизи‚ қурушидики сәвәбләр немә?”

Вашингтон шәһиридики худсон мәркизидә ечилған уйғурлар дияридики “сақчи дөлити” темисидики муһакимә йиғинида сөз қилишқа тәклип қилинған мутәхәссисләрниң йәнә бири америкиниң лойола университетиниң дотсенти, доктор район сам иди. Раян сам америкидики йетиливатқан яш тарихшунаслардин болуп, уйғур йеқинқи вә һазирқи заман тарихиға даир көплигән әмгәкләрниң, җүмлидин 2014-йили нәшр қилинған “уйғур тарихиниң муқәддәс йоллири” намлиқ китабниң аптори.

У бу қетимқи муһакимидә нуқтилиқ қилип һазир уйғурлар дияриниң һәммила җайлириға ямраватқан “йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири” һәққидә тохталди. У сөзидә һазир бәш пирсәнттин он пирсәнткичә болған уйғур нопусиниң мушу хилдики мәркәзләргә соланғанлиқини, бу санни ениқ вә тоғра мөлчәрләшниң һәқиқәтәнму қийин икәнликини, һазир бундақ кишиләрниң аз дегәндиму 500 миңдин бир милйонғичә дәп мөлчәрлиниватқанлиқини, йәнә келип бу кишиләрниң мутләқ көп қисминиң милләт тәркиби вә диний етиқади сәвәблик бу җайларға кирип қалғанлиқини, бу сәвәбтин сансизлиған гөдәкләрниң қаранчуқсиз қелип “өлмәк үстигә тәпмәк” дегәндәк иш болуватқанлиқини әслитип өтти.
Профессор раянниң пикричә, һазирқи бу “йиғивелиш мәркәзлири” ни асасий мәзмун қилған “бихәтәрлик” тәдбирлириниң мәвҗут болушида барғансери қелиплишиш йүзлиниши вуҗудқа кәлмәктә икән. Шундақла бу тәдбирләрниң үрүмчидин тартип төвәндики һәрқайси наһийә-йезиларғичә һәммила усулларда бирдәк түс еливатқанлиқини асас қилип туруп, буниң арқисида бир “мәркизий қоманданлиқ системиси” ниң мәвҗут икәнликини қияс қилишқа болидикән.
Профессор раян мушу мәсилиләрни чөридигән һалда нөвәттә уйғурлар дияридики “тәрбийәләш мәркәзлири” ниң вуҗудқа келишидә район миқясидики сәвәбләрни сөзләп келип мундақ деди: “буниң биринчиси дәрвәқә профессор җеймис милвард сөзләп өткәндәк хитай дөлитиниң кишиләрниң идийәсини өзгәртиш урунуши, халас. Шу сәвәбтинму хитай дөлити бу орунларни ‛өзгәртиш орни‚ дегәндин тартип ‛тәрбийәләш мәктипи‚ дегәндәк намларғичә атап беқиватиду. Мушу намларниң өзила бу һәрикәтниң мәқситиниң немә икәнликини җакарлаватиду. Әмма мениң шәхсән һес қилишимчә, һөкүмәт тәрәптин мушу хизмәтни қилишқа буйрулған кадирларниң көпинчиси буниң әмәлгә ашидиғанлиқиға ишәнмәйду. Немишқа дегәндә, қарайдиған болсақ 2013-йили яки 2014-йилидин буян инсанларниң тәпәккур йолини һәмдә буниң ташқи ипадилиниш шәкли болған идеологийә вә йүрүш-туруш шәклини өзгәртиш нишан болуп кәлди. Шуңа ғайәт зор көләмлик вәдинамиләргә қол қоюш паалийити, зор көләмлик қәсәмят йиғини, зор көләмлик уссул ойнаш паалийити (бу уйғурлардики ислам етиқади задила тәшәбббус қилмайдиған бир түр) дегәнләр арқиму-арқидин тәшкилләнди. Буларниң һәммиси һазирқи чен чуәнго вәзипигә олтуруштин бурунқи тәдбирләрдур.”

Профессор раянниң қаришичә, чен чуәнго 2016-йили уйғурлар дияридики биринчи номурлуқ һоқуқдар болуп тәйинләнгәндин кейин нөвәттики “тәрбийәләш мәркәзлири” хитай һөкүмити иҗра қиливатқан “өзгәртиш” нишаниниң йеңи бир қәдимини алған. Униңда асаслиқи кишиләрни хитай дөлити бәлгилигән “интизам” ға шәртсиз бойсунушқа көндүрүш нишан қилинған. У бу һәқтә мундақ деди: “әмди һазирқи ‛тәрбийәләш мәркәзлири‚гә қарайдиған болсақ бу җайда ‛интизам‚ мәсилисиниң алаһидә гәвдилиниватқанлиқини байқаймиз. Тикәнлик сим тосуқ билән қоршалған бу мәркәзләрниң бәзилиридә һәтта кишиләр күндүзлири ‛өгиниш‚кә келип кәчқурунлуқи қайтип кетиду. Әмма тикәнлик сим тосуқлар, мунарлардики қораллиқ һәрбий қаравуллар вә ташқи дуня билән болған алақә йоллириниң кесип ташлиниши дегәнләрниң һәммиси әмәлийәттә бу кишиләрниң җазалиниватқанлиқини көрситиду. Бу җайларда шу сәвәбтин көплигән трагедийәлик вәқәләрниң йүз бәргәнликиниму биз аңлаватимиз. Мәсилән, йәркәндики бир ‛тәрбийәләш мәркизи‚гә соланған бир уйғур деһқан һәркүни муәййән һәҗимдики хитайчә шоарларни ядлашқа мәҗбурланған. У буни қилалмиғанлиқтин еғир җазаға тартилидиғанлиқини аңлап бир кечиси өлүвалған. Бундақ ечинишлиқ вәқәләр һазир бәк көп болуватиду. Мана мушу хилдики җазалар болса кишиләрниң йүрүш-туруш вә гәп-сөзлирини өзгәртишидә обданла үнүм қазиниватиду. Мәсилән, хитай тәвәликидики уйғур достлири билән алақидә болуватқан чәтәлләрдә олтурушлуқ кишиләр 2017-йили өктәбир вә ноябир айлиридин башлап, бу достлириниң, болупму үндидардики достлар чәмбирикидики достлириниң өзлирини бу чәмбирәкләрдин өчүрүп ташлиғанлиқини байқимақта. Бу ашу чәтәлләрдики кишиләрниң сәвәбидин әмәс, бәлки шинҗаңда һазир иҗра болуватқан җазалаш характеридики тәдбирләрниң күчидин болуватиду.”

Раян сам бу һәқтики сөзиниң давамида чен чуәнгониң “бағлап қоюп контрол қилиш” тәк кона усулни йеңиваштин синақ қиливатқанлиқини, буниң нәтиҗисидә уйғурларниң еғир сиясий вә роһий бөһранларға гириптар болуватқанлиқини баян қилди. У бу һәқтә мундақ деди: “буниңдики үчинчи һәрикәтләндүргүч күч болса дәл чен чуәнгониң ‛йимирип ташлаш‚ ғайиси билән бир қелипқа чүшиду. Мундақчә ейтқанда, навада бир киши мәлум бир хәлқниң хитай дөлитигә болған қаршилиқини қисқа муддәт ичидила тохтатмақчи болса һәмдә шу хәлқниң қаршилиқ көрситидиған адәмлирини айривалғили болса бу кишиләрни җисманий җәһәтләрдин кишәнләп қойғанда асанла ташқи дунядикиләр ‛бихәтәр район‚ дәп атайдиған бир муһит яратқили болиду. Буниңға испат издәйдиған болсақ шинҗаңда мәлум бир нопус түркүмигә мәнсуп пүткүл кишиләр топиниң мушундақ ‛тәрбийәләш мәркәзлири‚гә әвәтилгәнликини көримиз. Мәсилән, ғулҗида мәлум яштики, йәни 20 яш билән 30 яш арилиқидики уйғур яшлири мушундақ қисмәткә дуч кәлгән. Чүнки мушу яштики кишиләрни һөкүмәт ‛исянкар‚ вә ‛әсәбийликкә еғип кетиду‚ дәп қариған. Биз буни чен чуәнгониң ғайисигә селиштурсақ шуни байқаймизки, бу униң изчил қоллинип кәлгән усули, болупму у тибәттә вәзипә өтигән вақитларға селиштуридиған болсақ униң шу мәзгилдә һечқандақ зор көләмлик намайишқа пурсәт бәрмигәнликини көримиз. У шинҗаңдики мушундақ ‛нәтиҗилири‚ сәвәблик зор дәриҗидә алқишланди һәмдә буниңға җавабән у сиясий бюроға әза болди. Мана мушуларға асасән шуни ишәнч билән ейталаймизки, чен чуәнго шинҗаңдиму худди тибәттикигә охшаш бир нәтиҗини яратмақчи болған һәмдә уйғурларниң бәш пирсәнтидин он персәнтигичә болған қисмини хитай дөлитигә қаршилиқ көрситидиғанлар қатариға тизип чиққан.”

У сөзиниң ахирида нөвәттә гәрчә техи оттуриға чиқмиған болсиму, бу хил “тәрбийәләш мәркәзлири” ниң техиму қорқунчлуқ болған төтинчи бир еһтималлиқни, йәни зор көләмлик қирип түгитиш һәрикитигә йол ечиш мумкинчиликини унтумаслиқ лазимлиқини тәкитлиди. Болупму хитай һөкүмитиниң уйғурларни диний вә миллий мәсилиләргә ятидиған шәкилләрдә гуруппиларға айрип чиқиши, шуниңдәк бир қисим юқири дәриҗилик һөкүмәт әмәлдарлириниң “зәһәрлик чөпләрни химийәви дора чечип йоқатқандәк йоқитиш лазим”, “өсмини юлуп ташлиғандәк көздин йоқитиш лазим” дегәндәк толиму қабаһәтлик ибариләрни ишлитишидин мушундақ бир еһтималлиқни пәрәз қилишқа болидиғанлиқини көрсәтти.

Йиғинда сөз қилған башқа мутәхәссисләр болса бу хилдики “тәрбийәләш мәркәзлири” ниң вуҗудқа келишидики ички вә ташқи сәвәбләр һәққидә башқичә қарашларни оттуриға қойди.

Бу қетимқи муһакимидә оттуриға қоюлған башқа пикирләргә қизиқсаңлар диққитиңлар кейинки аңлитишлиримизда болсун!