“Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilighan sirlar

“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” retlep chiqqan “Saqchi höjjetliri” de bu süretni Uyghur rayonidiki jaza lagérlirida élip bérilghan manéwir bolushi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Bir nechche kün awwal en'gliye BBC torida élan qilinip, xelq'araliq dangliq axbarat wastilirining bash bétidin orun alghan “Shinjang saqchi höjjetliri” muhajirettiki Uyghurlarni öz ichige alghan pütün dunya xelqini qattiq chöchütti. “Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilighan lagérgha qamalghan 2884 Uyghur ichidiki 10 nechche yashliq yashliq kichik balilardin tartip, 70-80 yashqiche bolghan boway-momaylarning süretliri, Uyghur irqiy qirghinchiliqining heqiqiy mahiyitini yene bir qétim échip berdi.

Undaqta, “Shinjang saqchi höjjetliri” de némiler ashkarilandi?

Jaza lagérlar mesilisi xelq'aragha ashkarilan'ghandin buyan, bu qeder zor hejimdiki mexpiy höjjetlerning ashkarilinishi körülmigen hadise idi. Bolupmu lagérlarning qurulmisi, bashqurush métudi, hökümet körsetmisi, lagérlargha qamalghanlarning süretliri, qamalghanlar sani, lagérgha qamalghanlargha ishlitilgen qorallar, yuqiri qatlam rehberlirining sözliri, yolyoruqliri, qamalghanlarni tutush, soraq qilish, höküm qilish we bir terep qilish. . . Qatarliqlargha da'ir türlük tizimlik, mexpiy höjjet, süret, sin, awaz qatarliq xitay hökümiti téniwélishqimu imkani bolmaydighan bunche köp ispatlarning bir qétimdila ashkarilinishi, heqiqetenmu dunyani chöchütti. Bu awwalqi lagér shahidlirining guwahliqliri, mexpiy yollar arqiliq sirtqa élip chiqip ashkarilighan hökümet höjjetlirige sélishturghanda, nechche hesse küchlük we ré'al qimmiti bolghan, körgen kishige jaza lagérliri we Uyghur irqiy qirghinchiliqining qandaq bir hadise ikenlikini ispatlap béreleydighan küchlük ispatlar idi.

“Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki bu mexpiy höjjetlerning özini ashkarilashni xalimaydighan xakkérlar teripidin teminlen'genliki ilgiri sürülmekte. Emma yene bir qisim analizchilar, bu höjjetlerning belkim xitay yuqiri rehberlik qatlimidiki ziddiyetler seweblik otturigha chiqqan bolushi mumkinlikini ilgiri süriwatidu. Emma némila bolmisun, Uyghur irqiy qirghinchiliqi we lagér mesilisining xitay teshwiq qilghandek “Uyghurlar özi xalap baridighan, kespiy jehettin terbiyelinip, güzel kelgüsige élip baridighan terbiyelesh merkizi” emeslikini bu höjjet éniq ispatlap turuptu.

Birinchidin, höjjet élan qilinishtin awwal en'gliyening BBC, gérmaniyening “Eynek”, fransiyening “Dunya géziti” qatarliq onnechche dangliq axbarat wastiliri bu höjjetler üstidiki tetqiqatlargha ortaq qatniship, höjjetlerning rastliqi, ishenchliklik derijisi qatarliqlarni tekshürüp, éniqlap békitken. Andin bu höjjetlerni resmiy yosunda dunyagha élan qilghan. Bolupmu mishél bachélétning xitay shiyariti bashlan'ghan küni bu höjjetlerning xelq'aragha élan qilinishimu tasadipiy toghra kélip qalghan bolmastin, belki mexsus bu künde élan qilish békitilgen. Yeni aylar burun qolgha chüshken bu chong hejimdiki ispatlar, xitay hökümitining qusur tépishi, téniwélishidek ushshuqliqigha héchqandaq imkan qaldurmayla qalmastin, belki b d t kishilik hoquq aliy kommisarining ziyariti künige toghrilap dunyagha ashkarilan'ghan.

Ikkinchidin, mezkur “Shinjang saqchi höjjetliri” de besh mingdin artuq Uyghurning süriti ashkarilan'ghan bolup, süretler asasen 2018-yili 1-aydin 7-ayghiche bolghan ariliqta tartilghan. BBC Ning bu heqtiki xewirige qarighanda, bu besh ming Uyghurning ichide hetta 3 yashliq baliningmu soraq qilin'ghanliqi, 90 yashtin ashqan yashan'ghan kishilerningmu lagérgha tutulghanliqi tilgha élin'ghan. Bu besh ming Uyghurning ichidiki süriti bilen qoshup bérilgen 2884 neper tutqunning ichide 15 neper balaghetke yetmigen balilarmu bar. Süretler we uninggha munasiwetlik ari'iplarda 2884 neper Uyghurning ek kichikining yéshi 15yash, eng chongining yéshi 73 yash ikenliki körsitilgen. Bularning ichide balaghetke yetkenlerning nisbiti, qeshqer konasheher nahiyesidiki balaghetke yetkenler nisbitining 12 pirsentini igiligen. Munasiwetlik istatistikilargha asaslan'ghanda, yoquriqi nisbet boyiche pütkül Uyghur rayonida lagérgha qamalghanlarning sani bir milyun 200 mingdin ashidighanliqi texmin qilin'ghan, lékin adré'an zénz 2021-yili élan qilghan tetqiqat doklatida lagérlargha qamalghanlarning sani 1 milyun 800 mingdin ashidighanliqini texmin qilghan.

Qeshqerkonasheher nahiyesidiki Uyghurlarning lagérlargha qamilish nisbitini sitalinning 1930-yillardiki “Chong tazilash” dewridikidiki tutqunlar sanidinmu yuqiri déyishke bolidiken. Bu san yene xitay ichidiki otturiche türmige qamilish nisbitidin 64 hesse yuqiri bolup, xuddi analizchilar éytqandek, “Uyghur diyaridiki her 25 ademning biri lagérgha qamalghan” liqida héchbir shek yoq.

Üchinchidin, lagérgha qamalghanlargha ishlitilgen qorallar adette xitay türmiliride ishlitidighan qorallardin ilghar bolghan tapancha, miltiq, qol bombisi qatarliq ilghar tiptiki qorallar bolup, lagér saqchilirimu mexsus saqchi formisi bilen qoralliq halda jisekchilik qilidiken. Mehbuslar bolsa saqchilarning nazariti astida, kiche-kündüz put-qoli kishenlen'gen halda turidiken.

Höjjetler ichidiki 2018-yili élan qilin'ghan “Ders ötüsh jeryanidiki ish chiqarghuchilarni we qéchip ketküchilerni bir terep qilish tertipi” dégen qismida, eger lagér mehbusliri gep anglimisa, qoral tutqan saqchi oq chiqirip agahlandurush berse bolidighanliqi, eger mehbus yene gep anglimay ish chiqarsa yaki qéchip ketmekchi bolsa, ularni neq meydanda étiwetse bolidighanliqi ashkarilan'ghan.

Buningdin bashqa, lagérlargha xilmu-xil közitish apparatliri ornitilghan bolup, lagérgha qamalghan her 11 kishige birdin saqchi nazaretke orunlashturulghan. Lagérlardiki jisekchi saqchilar her yérim sa'ette bir qétim nöwet almishidighan bolup, normal saqchilardin bashqa “Alahide saqchi etriti” mu tesis qilin'ghan. Bu xil “Alahide saqchi etriti” mexsus lagér mehbusliridin isyan kötürgenlerni bir terep qilish wezipisini üstige alghan.

Eger lagér mehbusliri aghrip qélip, doxturxanigha bérishqa mejbur bolsa, az dégendimu ikki saqchi, bir bashqurghuchi we bir doxtur birge baridiken. Lagér ichide alahide qattiq tüzüm yolgha qoyulghan bolup, eger mezkur lagérdin birer mehbus qéchip kétish ehwalliri körülse, bu lagér derhal pichetlinidiken. Höjjette yene buninggha da'ir bir misalmu bérilgen bolup, melum bir lagérdiki saqchi peqet tamaq waqtida yérim sa'et nazaret sistémisini étip qoyghini üchün üch kün qamaqqa mehkum qilin'ghan. Lagér saqchilirining sani ziyade köp bolup, höjjettin qarighanda, xitay ölkiliridin élip kélin'gen saqchilarning sanila 150mingdin ashidiken.

Tötinchidin, lagérgha qamalghanlarning barliq uchurliri inchike arxiplashturulghan bolup, ularning lagérgha qamilish sewebliri asasen, saqal qoyushi, haraq-sharap ichmigenliki, cheklen'gen filimlerni körgenliki, namaz oqughanliqi, keypiyati turaqsiz bolghanliqi, téléfonida pul qalmighanliqi sewebidin étilip qalghanliqi. . . Qatarliq seweblerdin lagérgha qamalghan.

Mesilen, 2017-yili lagérgha qamilip, 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan bir Uyghurning jinayiti bolsa, 2010-yili momisidin birqanche künlük islamiy terbiye alghanliqi bolghan. Yoquriqi sewebler asasen lagérlargha qamalghanlarning mutleq köp qismigha qollinilghan. Lagérgha qamalghanlardin muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlar asasen 7 yilliq, 10 yilliq yaki 25 yilliq késiwétilgen.

Beshinchidin, lagérgha qamalghanlarning mutleq köp qismi Uyghur déhqanlar. Yeni ularning kéyinishi, chirayi we musulman bolushi, hetta chet elge chiqqan bolushi, hej qilghan bolushimu lagérlargha qamilishtiki asasliq “Jinayet türi” hésablan'ghan. Mesilen, tursun qadir isimlik 58 yashliq bir Uyghur kishining 16 yilliqtin artuq qamaq jazasigha höküm qilinishining sewebi uzun saqal qoyuwalghini bolghan. Bir Uyghur yigiti tamaka chekmigini, haraq ichmigini üchünla “Idiyeside mesile bar” dégen jinayet bilen 10 yilliq késiwétilgen. Uning anisimu xitayning “Düshmenning yetmish pushtini yoqitish” qarishi boyiche lagérgha qamalghan. Yene yüzligen kishi qanunsiz diniy tebligh anglighini seweblik yaki téléfon, komputérlirigha mexpiy shifirliq détallarni qachilighini seweblik lagirgha qamalghan.

Altinchidin, bu qétim ashkarilan'ghan höjjetler ichide xitay yuqiri rehberlik qatlimidikilerning sözliri, körsetmisi, xulase yaki xizmet doklatlirimu zor salmaqni igiligen. Buning ichide xitay dölet ishliri kommissari, memliketlik j x ministérliqining ministéri jaw kéjining sözlirimu orun alghan. Uning 2018-yili 6-ayning 15-küni sözligen nutuqida, Uyghur rayonida 2 milyondin artuq kishining “Pan-türkizm we pan-islamizim” din ibaret “Ikki izm” we “Shinjang musteqilliqi” idiyesi bilen zeherlen'genlikini, peqet jenubiy Uyghur diyaridila (asasliqi qeshqer, xoten, aqsu we qizilsu) 2 milyundin artuq Uyghurning “Diniy ashqunluq idiyesi bilen yuqumlan'ghan” liqi tilgha élin'ghan.

2017-Yilidiki bir höjjette yene chén chüen'goning héchqandaq yoshurmastinla, lagérgha tutulghanlarning hemmisige “Térorchi” qatarida mu'amile qilinish kérekliki, hetta lagérdin qachqanlarni awwal étiwétip, andin yuqirigha doklat sunushtek alahide yolyoruqlarni chüshürgenliki ashkarilan'ghan. Mezkür höjjette chén chüen'goning yene bir qisim kishilerni lagérgha besh yil qamighan halettimu, erkinlikke chiqqandin kéyin yene oxshash “Mesile tughduridighan” liqini eskertken. Yeni bu xildiki kishilerning lagérdin chiqish-chiqalmasliqi, hayat qélishi yaki qalmasliqi pütünley lagér bashqurghuchilirining hoquq da'irisige qoyup bérilgen. Bu noqtidin lagérgha qamalghan herqandaq ademning teqdiri pütüley lagér saqchiliri teripidin békitilidighan bolup, ularning lagérdiki hayatini tesewwur qilish mumkin emes. Emma shunisi melumki, lagér shahidliri guwahliq bergen lagér ichidiki qiyin-qistaq, basqunchiliq, dora yégüzüsh, ölüm-yétim hadisiliri biz anglighandinmu éghir weziyette ikenliki muqerrer.

Yoquriqilar del jaza lagérlirida yüz bériwatqan qabahetlerning bizge ashkara bolghan az bir qismi bolup, bu ehwallarning ikkinchi dunya urushi mezgilikidiki yehudiylar chong qirghinchiliqidiki ehwallardin héchbir perqi yoqliqi, belki heqiqiy ehwalning hetta yehudiy chong qirghinchiliqi we hazirgha qeder dunyada yüz bergen insaniyetke qarshi jinayetler ichidiki eng qebih bir jinayi qilmish bolushi éniq.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.