“Shinjang saqchi höjjetliri” néme deydu? (1)

“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” retlep chiqqan “Saqchi höjjetliri” de bu süretni Uyghur rayonidiki jaza lagérlirida élip bérilghan manéwir bolushi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki zor kölemlik tutqun we basturush qilmishi tashqi dunyagha melum bolushqa bashlighan ötken besh yilda milyonlarche Uyghurning lagérlargha qamalghanliqi melum bolghandin kéyin, xitay hökümiti taghdek ispatlar aldida “Bizde lagér mewjut emes. Mewjut bolghini peqet kespiy terbiyelesh merkizi” dégen idi. Kéyinche bu merkezlerning “Xeterlik we ishenchsiz kishiler üchün méngilirini tazilash, yüreklerni paklash we qebih idiyelerni yoqitish” rolining barliqini tekitligenidi. Bu jeryanda xitay hökümitining özliri teyyarlap chiqqan bir qisim höjjetler we uqturushlar 2019-yilidin bashlap oxshimighan yollardin pash bolup, bu lagérlarning we zulumlarning peyda bolushidin tartip muntizim sistéma alghan halda kéngiyishigiche bolghan pütkül jeryanning shi jinping bashchiliqidiki xitay kompartiyesining bir qolluq orunlashturmisi ikenliki mana men, dep ashkara boldi.

“Süretler sözlisun!”

Melum bolushiche, namelum xakkér 2021-yilining axiri tor hujumi arqiliq Uyghur diyaridiki qeshqer wilayitining konisheher nahiyesi we ili wilayitining tékes nahiyisidiki saqchi idarilirining kompytutérigha kirgen hemde ular saqlawatqan arxip höjjetlirini köchüriwalghan. Bu nahiyeler birdek xitay nopusi nahayiti töwen nisbetni teshkil qilidighan nahiyeler hésablinidu. Kéyinche namelum xakkér ghayet zor sandiki saqchi höjjetlirini bir pewqul'adde pursette Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi boyiche izdiniwatqan tetqiqatchi, “Komunizim qurbanliri xatire fondi” ning xitay tetqiqat merkizining diréktori adriyan zénz(Adrian Zenz) gha yollap bergen hemde uning buni élan qilishi yaki tetqiqatqa ishlitishige nisbeten héchqandaq sherti yoqluqini, shexsiy bixeterliki üchün özining namsiz halette qéliwérishi lazimliqini bildürgen. Adryan zénz bu höjjetlerni yawropa we amérika tewesidiki axbarat wastiliri bilen hembehirligendin kéyin, ular türlük delillesh, chinliq derijisini tehqiqlesh we munasiwetlik matériyallar bilen teqqaslap körüsh jeryanini bashtin kechürüp, 24-may küni resmiy halda “Shinjang saqchi höjjetliri” namida élan qilin'ghan.

Bu höjjetlerni tekshürüp bahalighan mutexessislerning pikriche, bu bir yürüsh höjjetler we süretlerning héchqaysisi waqit jehette 2018-yilining nérisigha ötmeydiken. Uningda otturigha chiqqan sanlar boyiche bolghanda, qeshqer konisheher nahiyeside 2018-yilining otturilirighiche bolghan mezgillerde pütkül nahiyediki 270 mingche nopusning az dégendimu 12 pirsenti lagérgha qamilip bolghan. Bu san uningdin kéyinki töt yilda lagérgha we türmilerge qamalghanlarni öz ichige almaydiken. Bu boyiche hésablighandimu lagérlargha qamalghan Uyghurlarning sanini bir milyondin üch milyon'ghiche chiqidu, déyish qilchilik guman qozghimaydighan ré'alliq iken. Emma mutexessisler we alaqidar zatlar heqiqiy sanning buningdin köp bolushi mumkinlikini algha sürmekte iken.

Bu qétim ashkara bolghan saqchi höjjetliri hazirghiche melum bolghan hökümet höjjetliri ichide eng salmaqliq orunni igileydighan bolup, mushu matériyallarning menbesi bolghan orunlar ashu höjjetlerde “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep ‍atalghan. Uningdiki lagérlarning ichkiy qismida tartilghan foto süretler, lagérlar heqqidiki mexpiy höjjet we körsetmiler, lagérgha qamalghan töt minggha yéqin tutqunning bash süriti qatarliqlar tashqi dunyagha “Terbiyelesh merkizi” namida mewjut boluwatqan bu mu'esselerde 2018-yilida némilerning bolghanliqini bekmu janliq bayan qilip béridu. Bu süretlerde xitay bayriqi ésilghan zaldiki xitay saqchilarning yer asti öyi sheklide qatirisigha sélin'ghan töwendiki kamérlargha qamalghan tutqunlargha xuddi haywanatlar baghchisidiki yawayi haywanlarni tamasha qilghan nezerde qarawatqanliqi, kamérlardiki tutqunlarning mehbusluq kiyimi ichide téléwizordiki xitay rehberning nutuqini anglawatqanliqi, qol-putliri kishenlen'gen we béshigha qara xalta kiydürülgen tutqunlarning toluq qorallan'ghan hemde kaltek kötürgen bir top saqchilarning qorshawida eng yuquri bixeterlik türmiside “Eng qorqunchluq” mehbuslargha qollinilidighan bixeterlik chariliri boyiche soraqqa élip méngiliwatqanliqi, bu halning “Yolwas orunduq” ta soraq qiliniwatqan ‍uyghur tutqunlarghimu oxshash ikenliki dégenler alahide közge chéliqidu. Bu süretler we höjjetlerning élan qilin'ghan waqti birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq aliy kéngishining re'isi mishél bachélétning Uyghur diyaridiki ziyaritini bashlighan künige toghra kelgen bolghachqa, bu doklat öz nöwitide meydan'gha kélish aldida turghan bir meydan diplomatik yalghanchiliqqa nisbeten küchlük agahlandurush bolghan. Bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilghan adryan zénz ependi bu höjjetlerning buningdin ilgiri türlük shekillerde pash bolghan lagérgha da'ir höjjet we matériyallardin perqlinidighanliqini alahide tekitleydu:

“Bu höjjetler san jehettiki köplüki we hemmila qatlamgha chétilidighanliqi bilen ilgirikilerdin zor derijide perq qilidu. Mesilen, ilgiriki ‛shinjang höjjetliri‚ namidiki toplamda bir qisim yuquri derijilik we ottura derijilik emeldarlarning nutuqliri bar idi. ‛qaraqash höjjetliri‚ de bolsa yerlik tizimlik idi. Bu qétimqi ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ bolsa nahayiti keng da'irige chétilidighan höjjetlerni öz ichige alidighan bolup, barliq hökümranliq qatlamlirigha chétilidu. Buning yene bir alahidiliki, buningda merkiziy hökümetning lagérlar heqqidiki yolyoruqliri biwaste bayan qilin'ghan. Mesilen, xitay jama'et xewpsizlik minisitiri jaw kéjining sözliri bu nuqtini gewdilendürse, yerlik hökümetning yolyoruqliri lagérlarni qandaq nazaret qilishqa körsetme bergen. Bolupmu buningdiki eng muhim yene bir alahidilik bu höjjetler arisidiki muhim salmaqni teshkil qilidighan ghayet zor sandiki süretler hésaplinidu. Bu höjjetlerning ashkarilinishi del birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy kéngishining re'isi mishél bachélét xitaygha we shinjanggha kelgenlikidek bekmu istratégiyelik bir waqitqa toghra keldi. Shunga bu höjjetlerdiki saqchi da'iriliri lagirlarning ichki qismida tartqan süretler we nechche ming Uyghurning saqchi idarisida yaki lagirlarda tartilghan bash süriti bekmu keng mezmundiki arqa körünüsh matériyalliri bilen temin étidu.”

“Suning béshi lay!”

Bu qétim ashkara bolghan saqchi höjjetliri ichide alahide orun tutidighan yene bir mezmun uningdiki yuquri derijilik xitay emeldarlirining “Mexpiy” dep tamgha ‍urulghan sözliri bolup, merkiziy hökümet we xitay kompartiyesi merkiziy komitéti, shuningdek xitay re'isi shi jinpingning bu qétimliq qirghinchiliqning bash layiheligüchisi ikenliki téximu ilgiriligen halda ispatlan'ghan. Bu hal buningdin ilgiri ashkara bolghan bir qisim hökümet höjjetliridimu tilgha élin'ghan bolup, bu qétim téximu éniq we tepsili bayan qilin'ghan. Buning bilen Uyghur diyaridiki qirghinchiliq we zulumning menbesi chén chu'en'go yaki bashqa biri emes, del xitay merkiziy hökümiti we xitay kompartiyesi ikenliki, buning xitay showinizimini menbe qilghan hemde “Bir millet bir dölet” nishani boyiche ish körüwatqan xitay hökümitining Uyghurlarni millet süpitide yoq qiliwétish urunushliridiki bir muhim basquch ikenliki téximu ilgiriligen halda namayen bolghan.

Bu xil mentiqe we hissiyat xitay jama'et xewpsizlik ministirlikining ministiri jaw kéjining sözliride biwaste tilgha élinidu. Shuningdek nöwettiki lagérlarning yétishmeywatqanliqi, shuning üchün bu lagérlarni yenimu kéngeytip qurushning lazimliqi heqqidiki körsetmiler yer alidu. Uningdiki “Ashqunluqning aldini élish” heqqidiki mezmunlarda éniq qilip “Ashqunluqning menbesi yaxshi kontrol qilin'ghan. Mexpiy diniy terbiye bérish we qur'an öginish ünümlük cheklen'gen” dep xulase chiqirilghan. Shundaqla jaw kéji bu halni maxtap “Nöwette ‛nesebini üzüp tashlash, yiltizini késip tashlash, alaqisini üzüp tashlash, menbesini késip tashlash‚ ghelibilik emelge ashurulghan” dégen.

Jaw kéjining sözliride “Shinjangdiki eng muhim wezipe ijtima'iy muqimliq ornitish” dégen mezmun köp qétim tekrarlan'ghan. Buning bilen “Muqimliq” berpa qilish yolidiki herqandaq charilerge yol qoyulidighanliqi, jümlidin “Tughqanlishish” qa oxshash charilerning ijabiy roli barliqi alahide tekitlen'gen. Bu heqte söz bolghanda doktur adryan zénz bu höjjetlerdiki bayanlarning köp qirliq menilerge ige ikenlikini alahide tekitleydu:

“Méningche, bu tékistler ichide eng muhim orun igileydighini xitay jama'‍et xewpsizlik ministirlikining ministiri jaw kéjining bayanliridur. Uning sözliride merkiziy hökümetning lagér siyasitini hémaye qilidighanliqi éytilghan. Shuning bilen birge shi jinpingning lagérlar ademge toshup kétip bekmu tiqma-tiqma bolup ketkenlikidin xewerdar ikenliki, shunga shi jinpingning yéngi lagérlarni qurush we téximu köp lagér saqchilirini xizmetke qobul qilish üchün maliye rasxodi we bashqa asanliqlarni yaritip béridighanliqimu tekitlen'gen. Bu néme désingiz mahiyette xitay merkiziy hökümiti shinjang da'irilirining yuquri xirajet bilen ijra bolidighan bu siyasetlirige maliye jehettin yardem bérishke wede qildi, dégen gep. Chünki xitay hökümitining lagér siyasiti heqqide besh yilliq bir pilani bolghan. Bu besh yilliq pilan boyiche 2017-yilidin bashlap lagér siyasiti ijra bolushqa bashlidi hemde kéyinki besh yilda mustehkem asasqa ige boldi. Buningda lagér qurulushi besh yilda tamamlinish pilanlan'ghan. Ene shundaq bolghanliqi üchün del buninggha besh yil tolghanda chén chu'en'go almashturuldi. Yeni ashu pilan tamamlan'ghan beshinchi yili ma shingruy shinjanggha kélip chén chu'en'goning ornigha chiqti. Biz bularning hemmisini öz közimiz bilen körüp turduq. Emdi bularning hemmisi merkiziy hökümetning pilani boyiche boluwatqan ishlar ikenliki heqqide qolimizda bir delil bar boldi.”

Mezkur toplam élan qilin'ghandin kéyin dunyadiki barliq chong axbarat wastilirining hemmisi dégüdek bu heqte bes-beste xewer berdi. Shuningdek xitay hökümitining yene bir qétim dunyani aldimaqchi bolghanliqidek yalghanchiliqining pash bolushi ikenlikini körsetti. Herqaysi hökümetlerning ministirliri we bashqa yuquri derijilik emeldarliri bu heqte öz qarashlirini bayan qilip, xitay hökümitidin bu heqte chüshenche bérishni telep qildi. Shu qatarda 24-may küni aqsarayda ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida mezkur höjjetler toplimi muhim téma qatarida otturigha qoyuldi. Aqsarayning bayanatchisi néd prayis (Ned Price) bu heqte muxbirlarning sorighan so'allirigha jawab bérip mundaq dédi:

“Siz éytqan bu höjjetlerni biz körduq. Xitay hökümiti 2018-yili shinjangdiki lagérlarda ijra qilghan tedbirler eks etken bu qabahetlik süretler rastinlar ademni shürkendüriwétidu. Epsuslinarliq yéri, xitay hökümitining shinjangdiki Uyghurlarni asasliq nishan qilghan halda türkiy tilliq xelqlerge qarshi ijra qiliwatqan qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetliri hélihem izchil dawam qiliwatidu. Bu höjjetler xitay hökümitining shinjangdiki zulumliri toghrisida bizge melum bolup kelgen uchurlarning, shundaqla bu heqte ashkara bolup ketken ilgiriki höjjetlerning, sün'iy hemrah süretliri we lagér shahidlirining bayanliri toghra ikenlikini téximu küchlük yosunda delilleydu. Bu qabahetning barghanséri köp sahege bilinishi hemde xitayning bu mesilidiki jawabkarliqini soraqlap körüsh chuqanlirigha qarimastin xitay hökümiti bu qilmishlirining rast ikenlikini inkar qilip kelmekte. Biz dawamliq halda öz ittipaqdashlirimiz bilen birlikte bu zulumlargha jawabkar bolghanlarni sürüshte qilimiz. Biz hélihem xitay hökümitini lagér tutqunlirini tézdin qoyup bérishke, lagérlarni taqashqa, shuningdek zor tutqun, qiynaq, mejburiy emgek we tughmas qiliwétish tedbirlirige xatime bérishke chaqirimiz.”

En'gliye parlaméntining ezaliridin afzal xan (Afzal Khan) mezkur höjjetler toplimini körgendin kéyin, özining tiwittér bétide uchur yollap: “Xitay réjimi astidiki Uyghurlar duch kéliwatqan hemde hélihem dawam qiliwatqan qirghinchiliq dunyaning wijdanigha chüshken bir tartuq bolup qaldi. Men hawagül (tewekkül) ning pighanini uning közliridin körgendek boldum. En'gliye hökümiti jezmen lagérlardiki Uyghurlarning ahu-zari üchün téximu zor ishlarni qilishi lazim,” dep yazdi.

Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.