Közetküchiler: Uyghur we tibetlerdiki “Sayisidin ürküsh” weziyiti eng xeterlik

Bügün deyly dat namliq xewer torida xitayning Uyghur we tibetlerge qarita intérnét kontroli we uning jem'iyette peyda qilghan tesiri heqqide bir parche maqale élan qilindi.

Maqalide 5 neper mutexessis pikir bayan qilghan, ular pikirliride xitayning intérnét kontroligha serp qiliwatqan küchining ammiwi organlar intérnét erkinliki üchün serp qiliwatqan küchtin köp ikenlikini eskertish bilen birlikte, buning jem'iyetke séliwatqan eng chong tehditi heqqide toxtalghan. Közetküchilerning qarishiche, intérnét kontroli seweblik tutulup, késilishtinmu bek, ikki jem'iyette shekilliniwatqan “Sayisidin ürküsh” weziyiti eng xeterlik. Töwendiki programmimizda, közetküchilerning ene shu maqalidiki qarashliri tonushturulidu.

Mezkur maqalining mawzusi “Xitay intérnét nazaritidiki timisqilap tekshürüsh we ürkütüsh usuli”, maqale tibetlik ayal sonam tsaning özige ot qoyup ölüwélish misali bilen bashlan'ghan. Maqalide déyilishiche, sonam tsaning ölümi dunyagha 6 heptidin kéyin ashkarilan'ghan. “Intérnét dewride bu qandaqche yoshuruldi?” dégen so'algha, sherqi asiya zhurnilining muxbiri ya chyuwang mundaq jawab bergen : “Xitay tibet we Uyghur rayonida néme ish bolghinini dölet ichidimu, sirtidimu héchkimning bilishini xalimaydu, chünki bu bilinse, özining xata we xeterlik siyasiti ashkarilinidu.” ya chyuwang bu sözidin kéyin xitayning bir partiyilik siyasiy tüzümining uchurni kontrol qilish yoli bilen hayat kechürüwatqanliqini eskertken.

Maqale aptorining bayan qilishiche, zamaniwi téxnika dunyada kishilerge asan alaqilishish pursiti yaritip bergen bolsa, xitay hökümiti üchün, sezgür uchurlarni qattiq kontrol qiliwélish pursitinimu yaritip berdi: “Adette zhurnalistlar xewerge yip uchi tépish üchün paydilinidighan tiwittir, féysbok, snapchat, périschop qatarliq ijtima'iy taratqular xitayda pütünley taqaq؛ buning netijiside paydilinish qimmiti bar bir uchurni tépish barghanséri qiyinlishiwatidu.”

Aptor tibet we Uyghur rayonida, qaysi ishni xewer qilip, qaysini qilmasliqining peqetla xitay da'irilirining meylidiki ish ikenlikini tekitligen we 5-iyul weqesidin kéyin Uyghur rayonida intérnétning 10 ay késiwétilgenlikini eslep ötken. Maqalide pikir bayan qilghan ya chyuwang élip bérilghan bir ray sinash netijisige asasen, xitaydiki chet'el muxbirlirining töttin bir qismi özliri ziyaret qilghan kishilerning ziyarettin kéyin soraq qilin'ghan, qorqutulghan, tutulghan,hetta késilgenlikini ilgiri sürgen. Maqalide tibet terjiman tashi wangchukning nyuyork waqti gézitige pikir bayan qilghanliqi üchün bölgünchilikke qutritish bilen eyiblinip türmige tashlan'ghanliqi misal élin'ghan.

Maqalide pikir bayan qilghan, tibet intérnét bixeterlik programma yétekchisi lobsang siter, xitay saqchilirining her qétim weqe chiqqanda weqe yüz bergen jaydiki kishilerning téléfonliri yighiwélip barghanliqini, chétishliq a'ililerge ehwalni mexpiy tutush heqqide tehdit séliwatqanliqini bayan qilghan. Uning misal körsitishiche, tibet ayal sonam özini öltürüwalghanda, dogi nahiyiside del yuqiriqi tedbir qollinilghan.

Maqalidin melum bolushiche, amérikiliq intérnét bixeterliki mutexessisi greg wolton, xitayning intérnét kontrol tedbirlirini bir mehel közetken we tetqiq qilghan. Uning bayan qilishiche nöwette “Xitay ijtima'iy teshkilatlarning intérnét erkinliki üchün serp qiliwatqan küchidin, intérnétni kontrol qilishqa nechche ming hesse artuq küch serp qilishqa razi” emma greg woltonning qarishiche, “Xitayning intérnétta hemme nersini kontrol qiliwélishi, hetta bu jeryanda kishilerni tutup solishimu unchiwala qorqunchluq emes, chünki Uyghur we tibetler buningsizmu tutup soliniwatidu. Qorqunchluqi, Uyghur we tibetlerning uchurlarni ortaqlishish jasaritining yoqulushi yeni sayisidin ürküsh psixikisining shekillinishi.” greg wolton tibetlik ayal sonamaning ölümining dunyagha 6 heptigiche ashkarilanmasliqini, del ene shu xeterlik psixikidin dep körsetken. Maqalide pikir bayan qilghan fordam uniwérsitétining xitay we xitay qanuni mutexessisi karl minzerning körsitishiche “Xitayning intérnét nazaret sistémisidiki aldin élish tedbirliridin biri jem'iyette ürküsh yeni sayisidin ürküsh weziyiti peyda qilish we bu arqiliq awazni ujuqturushtur.” karl minzerning déyishiche, “Uyghur we tibetlerde shekillendürülüshke tirishiliwatqan bu xil sayisidin ürküsh psixikisi, xitay üchün rayonda uchurni kontrol qilishta herqandaq zamaniwi téxnika üskünidinmu muhim.”

Yuqirida mutexessisler otturigha qoyghan, xitay hökümitining intérnét kontroli tedbirliri we bu arqiliq shekillendürüshke uriniliwatqan sayisidin ürküsh weziyitining alametliri bizning ilgiri rayondin igiligen bezi xewerlirimizdinmu ayan bolghan. Qaghiliq nahiyesidiki bir kent sékrétari, kishilerning awarichiliktin özini qachurush üchün eqilliq téléfon ishlitishtin özlükidin waz kechkenlikini ashkarilighan.

Yuqirida xitayning intérnét kontroli heqqide közetküchilerning deyly dat torida élan qilin'ghan qarashlirini tonushturup öttuq.