“Semerqent xitabnamisi” Uyghurlar üchün xeterlik bir signaldur!

Yéqinda échilghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning 22-nöwetlik yighinida “Semerqent xitabnamisi” élan qilindi. Xitabnamide “Térrorluq, bölgünchilik we esebiyliktin ibaret üch xil küchke qarshi turush” mezkur teshkilatning asasliq nishani qilin'ghanidi. Xitabnamining béshidila “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletlerning 2021-yili 9-ayning 17-küni tajikistanning paytexti düshenbide imzalan'ghan “Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning térrorluq, bölgünchilik we esebiylikke zerbe bérish 2022-2024 nizamnamisi” ni qattiq ijra qilishi belgilen'gen. Ikkinchi türide bolsa, eza döletlerning “Üch xil küch” ke zerbe bérish tedbirlirini qayta qarap chiqip, térrorluq menbesini pütünley qézip chiqirish, térrorlüqning iqtisadiy menbesini pütünley üzüp tashlash, térrorchilarning chégra atlap eza toplishigha zerbe bérish, yashlarning radikallishishi we térrorluq idiyesi bilen zeherlinishini tosush, mewhum térrorchilarni tazilap, ulargha kiridighan töshükmu qoymasliq, telep qilin'ghan.

Yuqiriqi mezmunlardin shuni körüp yétishimiz kérekki, “Semerqent xitabnamisi” ning eng muhim wezipisi “Üch xil küch” ke zerbe bérishla bolmay, belki “Üch xil küch” peyda bolidighan shara'itnimu yoqitishtur. Bu nuqta Uyghurlar üchün mezkur xitabnamining eng muhim nuqtisi hésablinidu. Chünki xitay hökümiti uzun yillardin buyan Uyghur diyarida atalmish “Üch xil küch” ke zerbe bérish namida Uyghurlargha éghir ziyankeshliklerni qilghan. 2013-Yili shi jinpingning “Üch xil küch” lerni “Féng chyaw modéli” da tazilash teshebbusi bilen, Uyghurlarning “Idiyesini tazilash” üchün atalmish “Qayta terbiyelesh tüzümi” ni yolgha qoyghan we buning aqiwiti “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” bilen netijilen'genidi.

Bizge melum bolghinidek, atalmish “Üch xil küch” ler, yeni, térrorluq, bölgünchilik we esebiylik bolsa xitay hökümiti atalmish “Islahat” bashlan'ghandin buyan Uyghurlargha artip kéliwatqan eng éghir töhmettur. Del bu töhmet seweblik xitay hakimiyiti yillardin buyan özining Uyghurlar üstidiki türlük jinayetlirini xelq'aradin yoshurup kélelidi. Del bu töhmet seweblik Uyghurlar xelq'araning diqqitidin nechche on yillarche yiraq qalduruldi.

Gerche, 2016-yilidin bashlan'ghan amérika bilen xitay arisidiki soda urushi, xitayning esli qiyapitini xelq'aragha ashkarilap, dunyaning Uyghurlargha bolghan köz-qarishining özgirishige seweb bolghan bolsimu, emma xitay buningliq bilen toxtap qalghini yoq. Ötken bir qanche yildin buyan xitay hakimiyiti izchil türde amérika bashliq gherb dunyasini 11-séntebir weqesidin kéyinki xelq'ara térrorluqqa qarshi turush körüshi dewrige qayturup kélish üchün köp tirishti. Emma ishlar xitayning iradisige qarshi yönilishte tereqqiy qiliwatatti.

Derweqe, amérika-xitay soda urushi xitayning gherb dunyasigha qiliwatqan ziyankeshliklirini bir-birlep ashkarilashqa bashlidi. Mesilen, “Ming kishilik pilan”, “Kungzi instituti”, xu'awéy 5G, jungshin jasusluq détali, “Sheherler ara dostluq”. . . . . Qatarliq türlük setchilikler xelq'aragha ashkarilinip, pütkül gherb dunyasida xitaygha bolghan qarashlar özgirishke seweb boldi. Buninggha ulapla lagérlar mesilisining otturigha chiqishi, lagérlargha da'ir xitay mexpiy höjjetlirining ashkarilinishi we lagér shahitlirining guwahliqliri, xitayning xelq'aradiki obrazini biraqla xünükleshtürdi. Bu hadise hetta xitayning “Bir belwagh, bir yol istratégiyesi” nimu sugha chilashturushqa bashlidi.

Amérika bilen xitay arisidiki sürkilishler deslipide iqtisadqa alaqidar bolghan soda urushi namida bashlan'ghan bolsimu, emma ziddiyetler tereqqiy qilghanche, soda urushining mahiyiti idé'ologiyelik sürkilish derijisige bérip taqaldi. Bolupmu 2017-yili xitayning 19-qurultiyida shi jinping xitayning 2025-, 2035-we-2050pilanlirini jakarlighandin kéyin, tramp hökümitimu 2017-yili dékabirda xitayni amérikaning birinchi derijilik “Istratégiyelik riqabetchisi” dep élan qildi. Shundaqla “Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati” ni térrorluq tizimlikidin chiqiriwetti. Buning bilen xitay-amérika soda majirasi, birdinla xitay bilen amérika bashliq gherb arisidiki idé'ologiyelik toqunush derijisige kötürüldi. Démek, gherbning xitaygha bolghan qarishida özgirish yüz bériwatatti. Bu xil özgirish amérika bashliq gherb dunyasining buningdin kéyin xitaygha qarshi turushni, xelq'ara térrorizmigha qarshi turushtinmu muhim küntertipke qoyghanliqining éniq ipadisi idi.

Amérika-xitay arisidiki soda urushining tesiride otturigha chiqqan Uyghur jaza lagérliri mesilisi, xelq'araning diqqitini xitaygha merkezleshtürüp, Uyghur mesilisi birdinla xelq'araliq mesililer qataridin orun aldi. Chünki, jaza lagérliri tüzümi ikkinchi dunya urushida gérmaniye natsistliri teripidin yehudiylarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishini keltürüp chiqarghan éghir tarixiy jinayet idi. Aridin yetmish nechche yil ötkende jaza lagérliri mesilisining qayta bash kötürüshi, heqiqetenmu démokratik qimmet qarashlar we dunya küntertipige éghir tehdit peyda qilatti. Démek, Uyghur mesilisining birdinla dunyadiki eng muhim xelq'ara mesililerning birige aylinishida del xitayning gherb dunyasigha peyda qilghan idé'ologiyelik tehditi muhim rol oynighanidi.

Derweqe, bu qétimliq özbékstanning semerqent shehiride échilghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” yighinidimu, xitay hökümiti özining Uyghurlarni yoqitishqa bolghan iradisi bilen gherbke bolghan xirisini yenimu éniq namayan qildi. Yeni, “Semerqernt xitabnamisi” del buning küchlük ispati idi. “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha iranning resmiy eza bolup kirishi, türkiye qatarliq döletlerning bu teshkilatqa kirish istikining ashkara élan qilinishi, shundaqla “Semerqent xitabnamisi” ning bash wezipisining “Üch xil küchke zerbe bérish” dep békitilishi peqetla amérika bashliq gherb dunyasi bilen Uyghurlarni nishan qilghanliqi sheksiz ré'alliq idi. Diqqet qilishqa tégishlik yéri shuki, yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti özining atalmish “Junggoche alahidilikke ige sotsiyalizm tüzümi” ni atalmish “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletler ichide xélila bazar tapquzghanidi. Bu wejidin ottura sherq we ottura asiya elliri özlirining qérindishi we dindishi bolghan Uyghurlarning qismetlirige köz yumghan, hetta xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliqini qollash pozitsiyeside bolup kelgenidi. Shunga Uyghurlarning mezkur rayonlardiki bixeterliki we heq-hoquqliri kapaletke ige bolalmaydighan hadisiler normalliqqa aylinip qalghanidi.

Diqqetni tartidighan yene bir muhim nuqta shuki, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning bu qétimliq yighinida xitay bilen rusiyening eng muhim nishani amérika bashliq gherbke qarshi ittipaqdashliq hasil qilish idi. Chünki ukra'ina urushida qattiq halsirighan putin bilen, Uyghur mesiliside gherbtin küchlük zerbe yégen xitaygha nisbeten “Shangxey hemkarliq teshkilati” da amérikagha qarshi birlik hasil qilish zörür idi.

Yuqiriqi hadisilerdin qarighanda bu qétim atalmish “Semerqent xitabnamisi” ning élan qilinishi gherb üchünla emes, belki barliq Uyghurlar üchünmu yéngi bir jengning bashlan'ghanliqidin dérek béridu. Bolupmu “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletlerde yashawatqan Uyghurlar üchün bu belki bir xeterlik signal bolushi mumkin. Chünki xitayning buningdin kéyinki küresh yönilishi Uyghurlarni xelq'ara térrorizmgha baghlash üchün jan-jehli bilen tirishish bolidu. Shundaqla, xitayning Uyghurlar üstide yürgüzgen “Irqiy qirghinchiliq” jinayitidin qéchip qutulushining birdinbir yolimu, Uyghurlarning heqiqeten xitay dégendek “Üch xil küch”, yeni “Térrorchi, bölgünchi we esebiy” ler ikenlikini ispatlashqa baghliqtur. Peqet Uyghurlarni bu jinayet bilen qarilash imkaniyitini qayta yaratqandila, kommunist xitay hakimiyiti Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayiti üchün héchqandaq bedel tölimeydu, mes'uliyetni üstige almaydu. Eksiche, amérika bashliq gherb dunyasini “Xitaygha töhmet qilghan, naheq eyibligen, pütün dunyadiki rezilliklerge seweb bolghan démokratik idiyening menbesi” dep eyibliyeleydu. Shuning bilen birge, “Xitayche alahidilikke ige yéngiche sotsiyalizm yoli” atliq xitay idé'ologiyesini démokratiyening ornini alalaydighan yéngi dunya tüzülmisi süpitide teshwiq qilish shara'itini hazirliyalaydu. Halbuki bu xitay hakimiyitini üchün del “Xitay chüshi” ning ré'alliq aylinish yolidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.