Se'udi erebistan bilen “Toluq hemkarliq” ornitiwatqan xitay, amérikaning ornini alalamdu?

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman xitay re'isi shi jinpingni kütüwaldi. 2022-Yili 8-dékabir, se'udi.

1980-Yillardin bashlap Uyghur musulmanliri her yili dégüdek hej-tawabqa baridighan se'udi erebistan ilgiri amérika bilen yéqin dostluq ornatqan dölet bolup, yéqinqi yillardin béri xitay bilen iqtisadiy hemkarliqini dawamliq kücheytmekte.

Amérikada chiqidighan “Diplomat” zhurnili 12-iyun élan qilghan bir maqalide, se'udi erebistan hökümitining asasliq dosti bolghan amérikaning ornini hazir xitayning éliwatqanliqi, ikki terep sodisida dollarning ornini xitay pulining igilesh éhtimali barliqi, emma buning asan emelge ashmaydighanliqi heqqide tehlil yürgüzülgen.

Se'udi erebistan hökümiti gerche xitaydin kélidighan waqitliq iqtisadiy menpe'et bilen amérika-se'udi arisidiki uzun muddetlik istratégiyelik hemkarliq otturisida tengpungluq hasil qilmaqchidek körünsimu, buning qanchilik uzun dawamlishalaydighanliqi, ottura sherqtiki küchler riqabiti we xelq'ara weziyetning dawalghushlirigha qanchilik berdashliq béreleydighanliqi namelum iken.

Xewerlerdin melum bolghinidek, 2023-yil 12-ayda se'udi erebistanining weli'ehdisi muhemmed bin salman bilen xitay re'isi shi jinping körüshüp, “Toluq istratégiyelik hemkarliq” ornatqanliqini jakarlighanidi؛ 2023-yil 8-ayda, jenubiy afriqada ötküzülgen “Altun kések döletliri yighini” gha resmiy shekilde teklip qilin'ghan se'udi erebistan xitay, rusiye, biraziliye, hindistan qatarliq döletlerning qatarida, tashqi soda we iqtisadiy hemkarliq pilani muzakirisige qétilghanidi. Xitayning “Bir belbagh bir yol” pilani bilen se'udi erebistanining “2023-Yilliq pilani” bir-birige maslashqan bolup, buninggha ghayet zor miqdarda meblegh sélish pilanlan'ghan. Se'udi erebistani bu pilan arqiliq özining köp menbelik iqtisadini güllendürüp, peqet néfitqila tayinip qélishtin qutulmaqchi bolghan. 2024-Yil 5-ayning 21-künidin 22-künigiche se'udi erebistani maliye ministiri bilen xitay maliye ministiri söhbet ötküzüp, sün'iy eqil, yéshil énérgiye we eqliy iqtidarliq sheher qurulushi saheliride hemkarliqni kücheytishni tekitligen.

Amérikada yashawatqan iqtisad penliri doktori qeyser mijit se'udi erebistani bilen xitayning iqtisadiy hemkarliqi tarixtin buyan eng yuqiri pellige chiqqan teqdirdimu, dollarning yenila se'udi erebistanda mutleq üstünlükni saqlap turidighanliqini bildürdi.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat ornining istratégiye we xewpsizlik mutexessisi, doktor raymond ko (Raymond Kuo) ning qarishiche, xitay se'udi erebistan bilen iqtisadiy hemkarliqqa tayinipla, amérikaning ornini alalmaydiken, xitay pulimu dollarning ornini basalmaydiken. U mundaq dédi:

“Néfit dollar bilen hésablinidu, bu arqiliq amérika pütün dunyadiki énérgiye bazirigha nahayiti chong tesir körsitidu. Mana bu amérikaning küchi we tesirining kélish menbesidur. Men xitayni se'udidin sétiwalghan néfitni rusiyege toshumdikin dep guman qilimen. Buning qismen sewebi, xitay puli tashqi péréwot zapisi hésablanmaydu. Xitaymu özining pulini tashqi péréwot zapisi qilmaydighanliqini bildürdi, qilay désimu qilalmaydu, chünki xitayda özining pulini dollardek küchlük qilalaydighan iqtidar hazirlanmighan. Ottura sherqtiki döletlermu amérika dollirini eng ishenchlik pul dep hésablaydu we tashqi sodida dollar ishlitidu”.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte radiyomizgha yazmiche yollighan inkasida mundaq deydu: “Xitay se'udi bilen bolghan sodida, jümlidin énérgiye we yérim ötküzgüch mehsulatlar sodisida xitay puli ishlitishni ümid qilidu, gerche bu tes bolsimu, imkansiz emes. Nöwette, rusiye bilen xitay arisidiki sodining köp qismi xitay puli bilen hésabliniwatidu. Xitay yene amérikaning bésimigha qarimay özining puli bilen se'udidin néfit élishni ümid qilmaqta. Emma undaq qilsa se'udi erebistani amérikaning bésimigha uchraydu, amérika néfit sodisida dollar ishlitishni telep qilidu, chünki bu amérikaning dunya pul-mu'amile sahesidiki yétekchi ornini qoghdashqa paydiliq. Hazir her qaysi döletlerdiki bankilar xitay pulini sinaq qilishtin waz kéchip, dollar zapisini qayta ashurmaqta. Xitay bolsa, hedep altun zapisi toplimaqta, shundaqtimu xitayning qolidiki dollar yenila altundin köp. Eger xitaymu dollargha tayinip öz bayliqining qimmitini saqlighan teqdirde, uning xelq'aradiki ornimu unche téz gumran bolmaydu”.

“Diplomat” zhurnilidiki maqalide körsitilishiche, xitayning se'udi erebistan bilen alahide hemkarlishishidiki meqsiti ottura sherqte xitayning tesirini kücheytip, amérikaning tesirini töwen nuqtigha chüshürüsh iken. Xitay emeliyette ottura sherqtila emes, dunyaning bashqa jayliridimu amérikaning ornigha xiris qiliwatqan bolup, shi jinpingning ghayisi köp qutupluq dunya tertipi berpa qilish iken. Halbuki, amérika bilen se'udi erebistanining munasiwitining yiltizi chongqur bolup, iqtisad we herbiy jehettiki hemkarliqi yenila küchlük iken. Se'udi erebistanining iqtisadi amérika bilen zich munasiwetlik bolup, néfit sodisi yenila dollarni asas qilidiken. Shunga se'udi erebistanining iqtisadi dollarning qimmiti hem dunya néfit bazirining ehwali bilen biwasite baghlan'ghaniken. Amérikagha sélishturghanda, xitayning se'udi erebistan bilen qurghan munasiwitining tarixi qisqa, hemde bu munasiwet peqet énérgiye we iqtisad bilenla cheklinidiken. Yene kélip, xitay se'udi erebistanining asasliq düshmini bolghan iran we iran qollawatqan yemen, süriye, liwandiki qoralliq küchlerning tehditini yoqitalmaydiken. Hetta xitay irandinmu néfit élip uni qollaydiken. Bundaq ehwalda se'udi erebistanining yenila amérikagha tayanmay amali yoq iken. Amérika yéqinda se'udi erebistan bilen ikki tereplik dölet mudapi'e kélishimi imzalaydighan bolup, bu kélishim amérikaning se'udi erebistanini qoghdash salmiqini kücheytidiken. Bu kélishim boyiche, se'udi erebistani amérika teminligen ilghar qorallarni ishlitidiken؛ emma xitaydin qoral almaydiken, shundaqla xitayning se'udigha meblegh sélishini chekleydiken.

Raymond ko bu heqtiki köz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Menche, amérika emeliyette xitay bilen se'udi erebistan otturisida iqtisadiy hemkarliq bolushini qobul qilishi mumkin. Soda munasiwiti dégende, her ikki terep teng payda élishni közleydu. Eger munasiwetni axirlashtursa, her ikki terep teng ziyan tartidu. Xitay eger bashqa döletler bilen xewpsizlik jehette hemkarlashmisa, u rayondiki tesirimu cheklik bolidu. Xewpsizlik munasiwiti bir döletning muqimliq asasidur. Eger xitay buninggha qétilishni xalimisa, peqet iqtisadiy munasiwet arqiliqla érishken tesiri qattiq cheklimige uchraydu”.

Doktor andérs kor mundaq deydu: “Döletlerning hemmisi dégüdek xitay armiyesige ishenmeydu. Chünki xitay qoshna döletlerning hemmisige dégüdek tajawuz qildi؛ teywendin bashqa yene, yaponiye, filippin, malaysiya, biruni qatarliq döletlerning déngiz tewelikige kiripla qalmay, hindistan bilen butan'gha tajawuz qildi. Bular xitayni xewpsizlik jehette ishenchsiz shérikke aylandurdi. Yene bir jehettin, amérika qoshna döletler we shérikliri üchün qurban bérish bedilige zéminini kéngeytmigenlikini köp qétim ispatlidi. Se'udi erebistan xitaygha menggü ishenmeydu, chünki xitay Uyghur musulmanlirigha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan hem qoshna zéminlargha tajawuz qilidighan bir dölet”.

“Diplomat” zhurnilidiki maqalide mundaq déyilgen: “Amérika bilen xitayning barghanche küchiyiwatqan riqabitide, se'udi erebistanining gé'o-siyasiy mayilliqi (yeni amérika bilen xitaydin qaysi terepke aghidighanliqi) nahayiti muhim. Üzlüksiz özgiriwatqan weziyet we tarixiy arqa körünüsh se'udi erebistanining meydanigha tesir körsitidighan ikki muhim amildur. Xitay belkim iqtisadiy tedbir arqiliq weziyetni özgertishi hemde se'udining qisqa muddetlik nishanini emelge ashurushigha yardem qilishi mumkin. Emma xitay, se'udi erebistan bilen amérikaning xewpsizlik jehettiki mustehkem ittipaqliqi we hemkarliqigha teng kélelmeydu. Shunga, se'udining xitay bilen iqtisadiy hemkarliqi dawamliq kücheygen teqdirdimu, se'udi bilen amérikaning uzun muddetlik we keng munasiwitining ornini alalmaydu. Se'udi erebistani peqet bu ikki chong dölet arisida nahayiti éhtiyat bilen tengpungluq saqlashqa tirishidu, xalas”.

Doktor qeyser mijit maqalide déyilgen bu pikirni quwwetlep mundaq dédi: “Se'udi erebistani iqtisad jehettin xitaydin paydilinidu, emma dölet xewpsizliki jehette amérikagha tayinishni dawam qilidu. Aldinqisi qisqa muddetlik hemkarliq, kéyinkisi uzun muddetlik hemkarliq we bu hemkarliq hemmidin üstün kélidu”.