Mutexessisler: xitay se'udi erebistandiki Uyghurlarni kontrol qilishqa urunmaqta

Muxbirimiz erkin
2018.07.16
uyghur-mesilisi-james-dorsey.jpg Sin'gapor jenubiy okyan uniwérsitétining tetqiqatchisi jéymis dorzéyning munasiwetlik maqalisidin süretke élin'ghan.
intpolicydigest.org

Yéqinda sin'gapor jenubiy okyan uniwérsitétining tetqiqatchisi jéymis dorzéy amérikidiki bir torda maqale élan qilip, se'udi erebistandiki “Sherqiy türkistanliqlar”, xitayning ulargha qaratqan “Muhajirlar” siyasiti, ularning xitay-se'udi munasiwetliridiki orni qatarliq mesililer heqqide mulahize élip barghan.

Uning “Shinjang: xitayning idiye özgertish herikiti pantürkizmni bahane qilmaqta” serlewhilik maqaliside ilgiri sürülüshiche, xitayning se'udi erebistandiki Uyghur muhajirlirini özige qaritishqa urunushtiki meqsiti uning Uyghur rayonidiki basturushigha qarita islam dunyasining tenqidini bashqa terepke burap, özining se'udi erebistan we ottura sherqtiki döletler bilen bolghan munasiwitini kücheytishken.

Maqalida, se'udi erebistandiki Uyghurlarning özlirini “Türkistanliqlar” dep qarap, uzun yillardin béri Uyghurlarning keng heq-hoquqlargha érishishini qollap kelgenliki eskertilip, “Xitayning ularni özige tartishi uning yer shari siyasitining bir qismi. Uning meqsiti özining shinjang siyasitidila emes, belki teywen'ge qarshi ‛bir junggo siyasiti‚ we shundaqla iqtisadi, siyasiy tesirini kéngeytish jehetlerde qollashni qolgha keltürüshke kapaletlik qilishtur” déyilgen.

Se'udi erebistandiki “Sherqiy türkistanliqlar” asasen 1930 we 40‏-yillirida se'udi erebistan'gha kélip olturaqliship qalghan muhajirlar bolup, ular 1980 we 90‏-yillirida Uyghurlarning tashqi dunya bilen uchrishishi, yéngi diniy éqimlarni qobul qilishi we xelq'ara Uyghur herikitining tereqqiyatigha iqtisadi yardem bérish qatarliq jehetlerde yétekchilik rol oynap keldi. Jéymis dorzéyning maqaliside se'udi erebistandiki “Padishah faysal islami tetqiqat merkizi” asiya bölümining bashliqi muhemmet el sudeyrining sözini neqil keltürüshiche, hazir se'udi erebistanda texminen 150 mingdin 210 mingghiche “Sherqiy türkistanliq” yashaydiken.

Muhemmet el sudeyri yéqinda élan qilghan bir doklatida, türkistanliqlarning özlirini “Junggoluq” dep qarimaydighanliqi, ularning özlirini wetini xitaylar teripidin bésiwélin'ghan ayrim millet, dep qaraydighanliqi, mana hazir xitayning ularni özige tartishqa tirishiwatqanliqini ilgiri sürgen. Biz düshenbe küni muhemmet el sudeyrige téléfon qilip, xitay-se'udi munasiwiti we se'udi erebistandiki “Sherqiy türkistanliqlar” mesilisi heqqide ziyaret qilishni telep qilghan bolsaqmu, lékin u ziyaritimizni qobul qilishni ret qildi.

U: “Erkin asiya radi'osi dédingizmu? rast gepni qilsam, men erkin asiya radiyosining ziyaritini qobul qilishni ret qilimen. Buning üchün kechürüm soraymen, chünki bu méning hazirqi turghan ornumni hésabqa alghanda bu manga paydiliq emes. Melum menide erkin asiya radiyosigha sözlesh siyasiy jehette bek sezgür mesile” dep körsetti.

Jéymizs dorzéy maqaliside körsitishiche, se'udi erebistandiki “Sherqiy türkistanliqlar” riyadning sün'iy konséwatizimini xitaygha kéngiyish, iranning tesirige qarshi turush heriketliride muhim rol oynighan. Xitay hökümiti yéqinda ottura sherqtiki pelestin, iyordaniye, süriye, liwan qatarliqlargha 106 milyon dollar yardem béridighanliqi, xitay-ereb birleshme fondi qurup, ereb döletlirining ul -esliheler qurulushi, néfit, gaz, sermaye, digital iqtisad we sün'iy eqil téxnikisigha 3 milyard dollar meblegh salidighanliqini bildürgen idi.

Lékin, se'udi erebistandiki Uyghur pa'aliyetchiler, xitay hökümiti se'udidiki Uyghurlarni qolgha keltürüshke küchigen bolsimu, lékin ulargha köp tesir körsitelmigenlikini bildürdi. Se'udi erebistandiki Uyghur zhurnalist we jama'et erbapi sirajidin ezizi ependi mundaq deydu: “Xitay bu yerdiki Uyghurlargha tesir körsitish üchün xéli köp küch serp qilghan bolsimu, lékin asasen ghelibe qilalmidi. Bu yerde 20-30 ming belki 50-60 ming Uyghur bar deymiz texminen, lékin xitay bilen bardi-keldisi bar Uyghurlarning sani herqanche bolsa 20-30 yil ichide 100 din ashmaydu. Nahayiti cheklik insanlarni özige tartalighan bolsimu, lékin kishilerge omumyüzlük héchqandaq tesir körsitelmigen”.

Lékin u yene yéqinqi mezgillerde se'udi erebistandiki 2 we 3 ‏- ewlad Uyghurlarning öz kimlikini izdesh, eslige qaytish xahishi bash kötürgen bolsimu, lékin buning her xil cheklimilerge uchrawatqanliqini bildürdi.
Sirajin ezizi: “Se'udidiki 2 yaki 3‏-ewlad yashlar bizning wetinimiz mushu, bizning ata-animizning yurti u yerde qalghan, xitay bésiwalghan, bizning u yerge qaytishimiz yoq gep, dégendek chüshenchilerde kéliwatidu. Lékin yéqinqi ishlarda bularghimu ottura -sherqtiki ishlar tesir qilip, bir az özining eslige qaytish, eslini bilish dégendek ishlargha intiliwatidu, biraq etraptiki muhit seweblik dégendek bolmaywatidu” dédi.

Biraq muhemmet el sudeyrining körsitishiche, se'udi erebistandiki Uyghurlar se'udi hökümitining xitay heqqidiki chüshenchilirige melum tesir körsitip kelgen bolsimu, lékin bu se'udi hökümitining resmiy siyasetliride eks etmigen. Maqalida hazirgha qeder héchqandaq bir se'udi ölimasining Uyghurlar toghrisida petiwa bérip baqmighanliqini, se'udi hökümitining bashqa islam döletlirige oxshashla “Xitayning shinjangdiki sistémiliq basturushi we Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qilishigha köz yumghanliqi” ni ilgiri sürgen.

Lékin, bezi analizchilarning qarishiche, se'udi erebistandiki “Sherqiy türkistanliqlar” ning se'udi erebistan hökümitige tesir körsitishi bek cheklik iken. Türkiyediki ilahiyetshunas, ölimalar birlikining re'isi atawulla shehyari ependi mundaq deydu: “Emdi se'udi erebistandiki kishilerning se'udi erebistan siyasitige tesir körsiteleydu, dep qarimaymen. Se'udi erebistan démokratik bir dölet emes. Shunga Uyghurlarning ulargha bek tesir körsitip kétishini natayin, dep qaraymen.”

Lékin, shehyari ependining körsitishiche, xitayning se'udi erebistandiki Uyghurlargha diqqet qilishidiki muhim seweblerning yene biri, ularni iqtisadiy kontrol qilish iken. U: “Xitaylarda Uyghur dawasigha iqtisad se'udi erebistandin kélidu, dégen qarash bolushi mumkin. Shunga u yerdiki iqtisadning qayaqqa kétiwatqanliqini, qandaq méngiwatqanliqini kontrol qilish üchün ching tutuwatqan bolushi kérek. Ikkinchisi, islam dinida biz bilimiz, zakatimizni ayriymiz. Zakat deydighan bir prinsip bar. Xitayning közide bular mushu pulini bashqilargha ewetidu, bu pulni kimler xejlewatidu, nege xejlewatidu dégendek pulning éqishini kontrol qilish üchün boluwatqan bolushi mumkin.

Emma, jéymis dorzéy maqaliside xitayning Uyghurlar toghrisidiki endishiliride pantürkizm amillirining barliqini, ottura asiya döletliride pantürkizmning küchiyishi uni endishige séliwatqan mesililerning biri ikenlikini ilgiri sürgen. Jéymiz dorzéy, pantürkizmning bash kötürüshide qazaqistan prézidénti nezerbayéfning muhim rol oynawatqanliqini tekitlep, uning yéqinda sowét dewridiki ataqliq pantürkist sha'ir magjan jumabayéf tughulghanliqining 125 yilliqini xatiriligenliki, chimkent oblastining ismini türkistan oblastigha özgertkenlikini bildürgen.

Maqalida qeyt qilinishiche, türkiy xelqlerde pantürkizimning bash kötürüshi xitayning diqqitini se'udi erebistandiki “Türkiy jama'etler” ge qaritishigha türtke bolghan. Uning 2013‏-yili enwer hebibulla isimlik bir Uyghurni jiddidiki konsulxanisining bash konsulluqigha teyinlishi buning ipadisi iken. Maqalida muhemmet el sudeyrining sözni neqil keltürüp, chünki se'udidiki Uyghurlar xitaygha, kommunizmgha qarshi jama'et ikenliki, ular se'udi jem'iyitining xitay toghrisidiki tonushigha belgilik tesir körsitidighanliqi bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.