Türkiye “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirse, aqiwet qandaq bolidu?

Türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan xitay we ottura asiya döletliri bilen bolghan dostluqini kücheytish üchün shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni oylishiwétiptu.

“Blombérg” torida chiqqan bir maqalide éytilishiche, rejep tayyip erdoghan 16-séntebir özbékistanning semerqent shehiride ötküzülgen “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza dölet bashliqliri kéngishining 22-qétimliq yighinigha qatnashqan küni xitay re'isi shi jinping bilen rusiye prézidénti putin bilen körüshkendin kéyin, türkiyening “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirse bolidighanliqini bildürgen.

Rejep tayyip erdoghan türkiye muxbirlirigha “Shangxey hemkarliq teshkilati” heqqidiki pikirini bildürüp: “Bizning bu döletler bilen bolghan munasiwitimiz yépyéngi bir basquchqa qedem qoymaqta” dégen.

Erdoghan yene özining tiwéttér hésabida uchur yollap: “Özbékistanda ötküzülgen shangxey hemkarliq teshkilati dölet bashliqliri kéngishining 22-qétimliq yighinida dostlirimiz bilen jem bolghinimizdin xursen bolduq. Mezkur teshkilat bilen bolghan munasiwitimizni ortaq hemkarliq asasida téximu yüksek pellige kötürüshimizge chin dilimizdin ishinimiz” dégen.

Erdughanning dölet xepsizliki meslihetchisi chaghri erhan tiwittérgha uchur yollap: “Enqerening izdewatqini gherb dunyasining ornini alidighan hemkarliq emes, belki dunyaning her teripidiki döletler bilen tengpung munasiwet ornitish. Shundaqla gherb dunyasigha özliri bilen di'alog quridighan terepning kim ikenlikini éniq körüwélishigha yardemchi bolush” dégen.

Turkiyediki hajiteppe uniwérsitéti dotsnéty, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem türkiyening shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq sherq bilen gherb otturisida tengpung munasiwet ornitish pilanining asan emelge ashmaydighanliqini bildürdi.

Chaghri erhan bu qétim “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha qatnashqan döletlerning küch körsitishining sewebsiz emeslikini, bu hepte nyu-yorkta ötküzülidighan b d t ning 77-qétimliq kéngesh yighinida ularning amérika bashchiliqidiki gherb döletliri bilen “Bir meydan élishidighanliqi” ni körsitip ötken. Uning bildürüshiche, b d t ning yighinida amérika, yawropa we ular bilen birlikte heriket qiliwatqan yaponiye, awstraliye qatarliq köpligen döletler ukra'inani ishghal qilghan rusiye bilen teywenni ishghal qilmaqchi bolghan xitayni qattiq eyibleydiken. Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza hindistan rusiye bilen birliship amérikagha qarshi turamdu? yaki türkiye rusiye we xitay bilen birliship gherb döletliri bilen tamamen ada-juda bolamdu? bular hazir derhal jawab bermek qiyin mesililer iken.

Eger erdughanning “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirish xiyali emelge éship qalsa, türkiye natogha (shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha) eza döletler ichide tunji bolup “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirgen dölet bolup qalidiken. Emma türkiyening nato bilen xitaydin teng menpe'et élish xiyali undaq asan emelge ashmaydiken. Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte radiyomizgha yollighan inkasida mundaq dédi: “Erdoghan ‛shangxey hemkarliq teshkilati‚gha kirishke urunsa, nato teripidin ret qilinishi kérek. Nato choqum özige eza döletlerni shangxey hemkarliq teshkilatidek bundaq riqabetchi guruhqa eza bolmasliqni shert qilishi kérek. Erdughanning mustebitlik xahishi bar, putin bilen bek yéqin, u yene natoning ishlirigha tosqunluq qildi, mesilen, shiwétsiye bilen finlandiyening natogha kirishige qarshi turdi. Türkiye bundaq qiliwerse, natogha eza döletler türkiyeni ittipaqdashliqtin chiqiriwétishni hemde erdoghan'gha we erdoghanni qollawatqan türkiye shirketlirige iqtisadiy jaza yürgüzüshni oylishishi kérek”.

Erkin ekremning qarishiche, türkiyening “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha resmiy eza bolushigha tosalghu bolidighan bir munche amillar bar iken. Birinchidin, türkiye yaxshi-yaman bolsun gherb bilen yéqin؛ ikkinchidin, türkiye natogha eza dölet, eger türkiye shangxey hemkarliq teshkilatigha kirmekchi bolsa, natodin chiqip kétish bedilige kirishi mumkin؛ üchinchidin, xitay sherqiy türkistan mesilisining menbesi türkiye dep qaraydu we türkiyege anche ishenmeydu.

“Blombérg” torining bu xewiride körsitilishiche, türkiye 2013-yildin bashlap shangxey hemkarliq teshkilatining namzat döletliri qatarigha kirgen. Erdoghan bu teshkilatqa resmiy eza bolush arqiliq gherbke gep ötküzüsh we türkiyening iqtisadini yaxshilashni közligen bolushi mumkin. Emma yawropa döletliri buninggha qandaq qaraydu? ruytérs agéntliqining 20-séntebir künidiki xewirige qarighanda, gérmaniye bash minsitéri olaf sholz (Olaf Scholz) erdughanning “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirmekchi bolghinidin térikip ketken we nyo-yorkta ötküzülüwatqan b d t yighinida uning bilen körüshüp: “Bu teshkilat dunyaning tinchliqi üchün töhpe qoshidighan teshkilat emes” dégen.

Doktor erkin ekramning qarishiche, xitayning “Shangxey hemkarliq teshkilati” diki meqsiti eslide Uyghurlarning musteqilliq arzusini yoq qilip, Uyghur élini ebediy xitayning zémi'ini qilishni nishan qilghan bolup, bu teshkilat hazirghiche xitayning bu meqsitini kapaletlendürüp keldi. Eger türkiye uninggha eza bolup kirse, Uyghurlargha téximu éghir apet élip kélidiken. Erkin ekrem bu heqte toxtilip: “Xitayning bu teshkilati atalmish ‛üch xil küch‚ke qarshi turushni shert qilidu, türkiye uninggha eza bolsa, türkiyediki Uyghurlarning pa'aliyiti tosqunluqqa uchrishi mumkin” dédi.