Analizchilar: shangxey hemkarliq teshkilatining meqsiti Uyghur rayonini tutup turush

Xitay re'isi shi jinping shangxey hemkarliq teshkilati bashliqlar yighini mezgilide imza qoyush murasimida. 2018-Yili 10-iyun, chingdaw, xitay.

2021-Yil 9-ayning 17-küni, xitay re'isi shi jinping shangxey hemkarliq teshkilatigha eza dölet bashliqliri tor yighinigha qatniship, “Öz burchimizni ada qilishta ching turup, yéngi seperdiki hemkarliqimizni ilgiri süreyli” dégen témida söz qilghan.

Shangxey hemkarliq teshkilatining bu nöwetlik re'isi tajikistan prézidénti imameli rahman riyasetchilik qilghan, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, pakistan qatarliq döletlerning prézidéntliri qatnashqan bu yighin'gha yene bélarusiye, iran, türkmenistan qatarliq közetküchi döletlerning rehberliri, rusiye, hindistan, mongghuliye prézidéntliri we b d t ning bash katipi bolup 21 kishi qatnashqan.

Shi jinping sözide, shangxey hemkarliq teshkilati qurulghan 20 yildin buyan bu teshkilatqa eza döletlerning “Bir-birige ishinish, bir-birige menpe'et yetküzüsh, barawer bolush, kéngishish, köp xil medeniyetni hörmetlesh, ortaq tereqqiyatni közleshtek shangxey ruhi” asasida “Dunyaning tinchliqi we tereqqiyati üchün chong töhpe qoshup kéliwatqanliqi” ni maxtighandin kéyin, 5 türlük teshebbusni otturigha qoyghan.

Birinchi teshebbusida u, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni ittipaqlishish yolida dawamliq ching turushqa chaqirghan؛ bolupmu wirusqa taqabil turup, yuqumlinish weziyitini ayaghlashturushqa ortaq tirishchanliq körsitish kéreklikini, xitayning bu jehette “Bashlamchiliq” rol oynawatqanliqini, bügün'giche bashqa döletlerge 2 milyard waksina teminligenlikini tilgha alghan.

Ikkinchi teshebbusida u, ortaq bixeterlik yolida ching turushqa chaqirghan. U mundaq dégen: “Biz köp tereplime hemkarliship, bixeterlikni dawamliq qoghdashta ching turup, ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ni öz ichige alghan ‛üch xil küch‚ke zerbe bérishimiz kérek. Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning bashqurush tarmaqlirining muqimliqni qoghdash we tuyuqsiz yüz béridighan weqelerge taqabil turush iqtidarini kücheytishimiz kérek. Afghanistandiki hökümet almishishning ongushluq élip bérilishini ilgiri sürüp, afghanistanning tinchliq, muqimliq we tereqqiyat yoligha méngishigha yardem bérishimiz kérek”.

Amérika rend siyaset tetqiqat ornining tetqiqatchisi sikot harold shangxey hemkarliq teshkilatining qurulush meqsitining eslidinla Uyghurlargha qaritilghanliqini bildürüp mundaq dédi: “20-Esirning 90-yillirining otturisida qurulghan besh dölettin teshkil tapqan shangxey hemkarliq teshkilati xitayning shinjangni qoldin chiqirip qoymasliq üchün qurghan teshkilati bolup, xitay u chaghda sowétning zulumdin qutulghan ottura asiya döletlirining Uyghurlargha ilham-medet bérishidin ensirigenidi. Emeliyette bolsa, bu döletlerning hemmisi öz bixeterliki we menpe'etini Uyghurlar bilen bolghan milliy we diniy ittipaqidin üstün orun'gha qoydi. Bügünki künde xitay hökümiti Uyghurlarni qattiq teqip-nazaret astigha élip, irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu. Échinarliqi shuki, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bu döletlerde birlik, ittipaqliq yoq, hökümetliri ajiz we mustebit, Uyghurlargha yardem qilalmaydu, menche ular peqet bir chette turup, bu qirghinchiliqqa perwasizliq bilen qarashtin bashqa ish qilalmaydu”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi xitay hökümitining shangxey hemkarliq teshkilatini küchlendürüsh üchün uzundin buyan Uyghur rayonini “Térrorluqqa qarshi turush sehnisi” qilip kelgenlikini bildürdi.

Üchinchi teshebbusida shi jinping, échiwétilgen iqtisadiy birlik yolida méngishqa chaqiriq qilghan hemde “Bir belwagh bir yol” qurulushining buningdiki alahide ehmiyitini tekitligen. U kéler 5 yilda shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler bilen bolidighan soda sommisini 2. 3 Tirilyon dollargha yetküzidighanliqini, shangxey hemkarliq teshkilati soda tetqiqati orni quridighanliqi, shundaqla “Bir belwagh bir yol” qurulushining uchur-alaqe, ul eslihe, pakiz énérgiye qurulushi qatarliq 2-basquchluq türige meblegh ajritidighanliqini élan qilghan.

Erkin ekrem ependining qarishiche, xitay ottura asiya döletliri, jümlidin pakistan, afghanistannimu shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi we bir belwagh bir yol pilani ichide birleshtürüshke urunuwatqan bolup, bu döletlerni öz sayisi astigha toplash arqiliq rayon üstünlükige érishmekchi we Uyghur rayonining muqimliqini qoghdimaqchi bolghan.

Analizchilarning qarishiche, xitayning bu yighinni échishtiki asasliq meqsiti talibanlarning qoligha ötken afghanistanning kelgüsi we rayon bixeterliki heqqide bolsimu, asasliq nishan Uyghurlar mesilisige qaritilghan bolup, atalmish “Sherqiy türkistan islam herikiti” ni bahane qilip Uyghurlarni basturup yoqitishni közligen xitay, özlirige kéliwatqan xelq'ara bésim we bu rayonda yüz bérishi mumkin bolghan dawalghushlargha taqabil turush üchün, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni asas qilghan bir mudapi'e sépili qurush üchün heriket qilmaqta iken.

Sikot harold xitay hökümitining térrorluqni bahane qilip, Uyghurlarni basturush qilmishini shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bashqa döletlerge éksport qilishi mumkinlikini otturigha qoydi. U mundaq dédi: “Xitay kompartiyesi we xitay hökümitining qarishi boyiche bolghanda, 20 milyon ademdin héchkimning kishilik hoquqi ziyankeshlikke uchrimidi؛ belki köp sandiki xelq az sandiki esebiy küchler we bölgünchilerning qaymuqturushigha uchridi. Menche xitay hökümiti mushu idiyesini toxtimay teshwiq qilip, bashqa döletlerning ashkare yaki yoshurun qollishini qolgha keltürüshke urunidu. Ular esebiylikni chong xeter dep qarap, xitay bilen hemkarliship uninggha taqabil turidu. Eger xitay mushundaq qilsa, köpligen döletlerdiki Uyghurlar, ularning qollighuchiliri we kishilik hoquq qoghdighuchiliri xitayning etrapidiki bu birlikning xirisigha duch kélidu. Melum menidin éytqanda, xitay bu birlik arqiliq reqiblirini ajizlitip, öz ornini kücheytishke tirishidu”.

Tötinchi teshebbusida shi jinping, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni öz'ara alaqe we tejribe almashturush yolida méngishqa chaqiriq qilghan, xitay hökümitining bu teshkilatqa eza döletlerning medeniyet, ma'arip, sehiye, namratliqni yölesh ishlirigha yardem béridighanliqini wede qilghan hemde ularni 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisgha qatnishishqa dewet qilghan.

Beshinchi teshebbusida u, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni “Heq-adalet yolida méngishta ching turush” qa chaqiriq qilghan. Xitaylarning “Küch-hoquq dégen birdemlik, adalet dégen menggülük” dégen qedimiy sözini neqil keltürgen, emma özi del buning eksiche yol tutqan shi jinping, “Xelq'ara ishlarni bir terep qilishta küch körsitish aqmaydu, zomigerlikke, yolsizliqqa, tehdit sélishqa qet'iy qarshi turush kérek, b d t nizamida ching turush kérek, köp qutuplishish yoligha qarap méngip, bügünki bu xelq'ara tertipni buzup, qarshiliq we bölgünchilik peyda qilishqa yol qoymasliq kérek” dep dawrang salghan.

Erkin ekrem ependi xitayning bundaq yighinlarda jahan'girlikke, zomigerlikke qarshi sho'ar towlighan bilen, emeliyette özining shu yolgha qarap méngiwatqanliqini, shangxey hemkarliq teshkilatini kéngeytish we kücheytishke urunushning özila buni chüshendürüp béridighanliqini éytti.

Xitay tashqi ishlar minisitirliqining tor bétide bérilgen melumattin qarighanda, bu yighin'gha qatnashqan her qaysi dölet rehberliri shangxey hemkarliq teshkilatining “20 Yildin buyan qolgha keltürgen siyasiy, iqtisadiy, bixeterlik we medeniyet saheliridiki netijiliri” ge yuqiri baha bergen hemde zomigerlikke, terepbazliqqa, “Démokratiye bilen kishilik hoquqni bahane qilip bashqa döletlerning ichki ishlirigha arilishish” qa qarshi turidighanliqini bildürgen. Ular yene hemkarliqni kücheytip, “Üch xil küchning dölet atlap jinayet ötküzüshige ortaq zerbe bérip, rayon bixeterliki we bir belwagh bir yol qurulushining ongushluq élip bérilishi” ge kapaletlik qilidighanliqini, tenterbiyeni siyasiylashturush herikitige qarshi turup, béyjingda ötküzülmekchi bolghan qishliq olimpik musabiqisini birdek qollaydighanliqini alahide tekitligen.