Ishi'iy: shangxey hemkarliq teshkilatining meqsiti sherqiy türkistan musteqilchilirini basturush

Yaponiyelik ottura asiya istratégiye tetqiqatchisi ishi'iyning “Shangxey hemkarliq teshkilatining endishisi” namliq tetqiqat maqalisining yaponche nusxisi. 2013-Yili may.

Yéqinda yaponiyelik ottura asiya istratégiye tetqiqatchisi ishi'iy özining “Shangxey hemkarliq teshkilatining endishisi” namliq tetqiqat maqalisini élan qilghan. U mezkur maqaliside shangxey hemkarliq teshkilatining qurulushi Uyghur mesilisini basturushtin ibaret xitayning siyasiy istratégiyilik pilani ikenliki toghrisida özining bir qatar qarashlirini otturigha qoyghan.

Aptor maqaliside ottura asiyadiki döletlerning musteqilliq jakarlishi bilen bu rayonda küchlük döletler arisida élip bérilghan ottura asiyani talishish istratégiyilik herbiy kürishi üstide toxtilip mundaq bayan qilghan: amérika, rusiye we xitayning ottura asiyadiki küch körsitish oyunining asasliq meqsiti bu rayondiki mol néfit, gaz qatarliq tebi'iy bayliqlarni öz-ara talishish kürishidin ibarettur. Küchlük döletlerning bu oyunlirining endishisi ichide 2001-yili 6-ayda ottura asiyadiki özbékistan,qazaqistan, qirghizistan we tajikistan qatarliq töt dölet, rusiye we xitay bilen birliship shangxey hemkarliq teshkilatini qurdi. Shangxey hemkarliq teshkilati öz-ara bir-birige ishinish, iqtisad we bashqa jehetlerde bir-birige yardem bérishni nishan qilghan idi. Bu teshkilatigha eza alte döletning rehberliri ortaq halda térrorchiliqqa,bölgünchilikke, radikal islami küchlerge zerbe bérishke wedileshken idi. 11-Séntebir weqesidin kéyin amérika, xitay, rusiye birlikte térrorchiliqqa qarshi turush jehette öz-ara hemkarlashti. Buning bilen yeni amérikaning qollishi arqisida shangxey hemkarliq teshkilati téximu küchlendi.

Hazir teywende yashawatqan xitayning öktichi yazghuchisi lin bawxu'a ependi shangxey hemkarliq teshkilati heqqide qisqiche özining qarashlirini bayan qilip mundaq dédi:
-Bu teshkilat asasliqi ottura asiya elliridiki yeni shinjangdiki térrorchilargha qarshi turushni meqset qilghan halda qurulghan teshkilat. Sewebi ottura asiyadiki milletler bilen Uyghurlarning kélip chiqishi bir bolghanliqi üchün, xitay hökümiti ottura asiya bilen bolghan Uyghurlar arisidiki musteqilliq küresh yollirini tosuwétishni meqset qilghan halda teshkilatni qurghan.

Aptor maqaliside, shangxey hemkarliq teshkilatining qurulush meqsiti heqqide toxtilip, bu heqte yene mundaq bayan qilghan:
‏-Xitayning shangxey hemkarliq teshkilatini qurush pilani 1991-yili sowétlar ittipaqi parchilan'ghandin kéyin ottura asiyaning weziyitini etrapliq közitish arqisida pilanlan'ghan bolup, eyni waqitta sowétlar chégrasi ichidiki jumhuriyetler öz aldigha musteqil bolghandin kéyin,xitay döliti pursetni gheniymet bilip, iqtisadi ajiz, dölet qurulmisi mukemmel bolmighan yéngidin tughulghan bowaq döletler bilen uzundin béri sowétlar bilen hel qilinmay kelgen chégra mesilisini hel qilish niyitide, derhal rusiye we ottura asiya döletliri bilen bolghan töt ming üch yüz kilométirliq chégrasidin halqip ottura asiyagha kirip, özining herbiy küchini körsetmekchi boldi. 1996-Yili 4-ayda rusiye bilen xitayning hemkarlishishi arqisida ottura asiyadiki qazaqistan, qirghizistan, tajikistan rehberliri shangxeyge yighilip, öz-ara hemkarlishish pilani üstide yighin ötküzdi. Yighinda asasliqi öz-ara ishinish, öz-ara tertipke sélish we orunlashturush élip bérishni nishan qilish belgilen'gen. Bu yighin shangxeyde élip bérilghanliqi üchün shangxey hemkarliq teshkilati dep ataldi. Shuning bilen besh dölet öz-ara chégra mudapi'esini küchlendürüsh, uzun musapilik iqtisadiy hemkarliq élip bérishni bashlidi. 1998-Yili 7-ayda almatada, 1999-yili8-ayda bishkekte shangxey hemkarliq teshkilatining yighinliri arqa-arqidin échildi. Yuqiriqi ikki yighinning asasliq témisi bolsa, térrorchiliqqa we radikal islami küchlerge taqabil turushni meqset qilghan idi.

Aptor maqaliside, shangxey hemkarliq teshkilatining basturush nishani asasliq Uyghur musteqilchiliri ikenliki toghrisida toxtilip, bu heqte mundaq uchur bergen:
‏-Shangxey hemkarliq teshkilatining yighinlirida déyiliwatqan we belgiliniwatqan siyasetlerning hemmisila xitayning oy‏-pilani bolup,xitay özidiki shinjang mesilisini yeni sherqiy türkistan musteqilchilirini, shinjang teweside we ottura asiyadiki döletlerde térrorchiliqqa baghlap turup qattiq basturush idi. Xitay shangxey hemkarliq teshkilati qurulghandin buyan térrorchiliqqa qarshi turushni sho'ar qilip turup, sherqiy türkistan musteqilchilirini basturushta xéli netijilerni qolgha keltürgen idi. Shangxey hemkarliq teshkilatining ottura asiyada keyni-keynidin échilghan yighinliridin kéyin, ottura asiya döletliride keng kölemlik halda térrorchiliqqa qarshi turush sho'ari bilen sherqiy türkistan musteqilchilirini tazilash herikiti élip bérildi. Xitay öz tewesidiki shinjangda sherqiy türkistan musteqilchilirini yoqitishta téximu dehshet we küchlük bolghan heriketlerni élip bardi.

Maqalide aptor yene, amérika eskerlirining ottura asiyagha singip kirishi we uninggha qarshi shangxey hemkarliq teshkilatining qollan'ghan tedbirliri heqqidimu qisqiche toxtilip, bu heqte mundaq déyilgen:
‏-Amérikaning meqsiti bolsa, ottura asiyadiki döletler bilen hemkarliship afghanistanning tinchliqini emelge ashurush idi. 2005-Yili 7-ayda shangxey hemkarliq teshkilati “Amérikaning ottura asiyada esker turghuzush waqit mudditi belgilinishi kérek” dégen qararni élan qildi. Chünki shangxey hemkarliq teshkilati amérika armiyisining ottura asiyada uzun turushini xalimaytti.

Aptor maqalisini mundaq axirlashturghan: yighip éytqanda, xitay döliti ottura asiyadiki we özidiki sherqiy türkistan musteqilchilirini bésiqturush meqsitide qurghan shangxey hemkarliq teshkilati, özining küchini qachan'ghiche jari qilduralaydu, bunisi hazirche namelum. Emma, xitay hökümiti bésiqturmaqchi bolghan sherqiy türkistan musteqilchilirining dewasi jümlidin Uyghur mesilisi xelq'araliship boldi. Xelq'ara jem'iyet Uyghur mesilisi bilen térrorchiliqning perqi we chégrasini alliqachan bilip boldi. Xitayning xelq'ara sehnidiki modidin qalghan térrorchiliqtin ibaret Uyghur kishilik hoquq mesiliside özi oynawatqan yalghan térror ipizotigha “Ayaghlashti” dep perde yapidighan waqtimu kélip qaldi.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.