Shi dagang: bizni usul oynap kütiwéliwatqanlar, pichaq kötürüp qarshi turuwatqanlardin köp

Uyghur rayonining mu'awin re'isi shi dagangning aldinqi küni béyjingda Uyghur weziyiti heqqide qilghan sözliri xelq'aradiki we Uyghur jem'iyitidiki weziyet közetküchilirining diqqet we inkasini qozghidi. Ikki kundin béri bu heqte élan qilin'ghan xewer we analizlarda, shi dagangning Uyghur weziyitining heqiqiy ré'alliqini burmilighanliqi otturigha qoyuldi we tenqidlendi.

Töwende muxbirimiz shöhret hoshurning bu heqte teyyarlighan programmisini anglaysiler.

Shi dagangning bu qétimqi sözliri asasi mezmun jehettin, bashqa xitay rehberliri yillardin béri tekitlep kéliwatqan bayanlar bilen oxshash. Yeni déyilmekchi bolghini, rayonning weziyitining omumi jehettin yaxshi ikenliki, xitaygha qarshi turghuchilarning az sandiki kishiler ikenliki, Uyghur rayonining sayahetchiler we meblegh salghuchilar üchün bixeter bir jay ikenliki. Peqet shi dagang bu qétim, oxshash pikirni oxshimighan nuqtidin we perqliq misallar bilen otturigha qoyghan. Mesilen u, sayahetchilerge xatirjemlik tuyghusi bérish üchün, rayondiki 3 xil küchlerning hujum nishani jaylardiki emeldarlar ikenlikini otturigha qoyghan. Rayon weziyitining bixeterlikini ispatlash üchün, Uyghur nopusi mutleq üstünlükte bolghan nahiye, yézilardimu xitay ahaliliri we kadirlirining aman - ésen yashawatqanliqini pakit qilip körsetken. U muqimliq pilani toghrisida 8 sözlük tedbirni otturigha qoyup, bu tedbirler arisida ma'aripni birinchi rette, zerbe bérishni axiriqi rette tilgha alghan.

Roytiris qatarliq xelq'ara axbarat wastiliri, wén xuybaw qatarliq xongkong metbu'atliri shi dagangning yuqiriqi sözliri heqqide tepsiliy melumat we mulahizilerni élan qildi. Mulahizilerde shi dagang bergen me'ulamatlargha qarita gumanlar asasliq orun tutti.

Bu heqte gérmaniye awazi radi'osigha söz qilghan musteqil tetqiqatchi wang lishyung, Uyghur rayonida xitay ahalilirining xatirjem yashawatqan we bixeter ishlewatqanliqini ret qildi. U sözide axbarat erkinliki bolmighan yépiq bir jem'iyette weziyetning sirttin qarighan chaghda tinch körünidighanliqini, emma pursiti kelgende jem'iyettiki ghezep - nepretning partlash xaraktérida ashkarilinidighanliqini otturigha qoydi. Uning bayan qilishiche, 5 - iyul weqesidin burunqi ürümchi weziyiti, 14 - mart lasa weqesidin burunqi tibet weziyitimu qarimaqqa tinch idi. Yene uning bayan qilishiche, yaponlar xitay ölkilirini bésiwalghan chaghdimu bu jaylarda xitaylar köp sanliqta idi, az sandiki yaponlar shu jaylarni idare qilghan we bixeter yashighan. Bu hergiz xitay xelqining yapan tajawuzchiliridin razi ikenlikini bildürmiginidek, Uyghur rayonida xitay emeldarliri bixeter yashap kétiwatqan bolsa, bumu Uyghurlarning xitay hakimiyidin razimenlikini eks ettürmeydu.

Shi dagangning sözliri heqqide tespiliy xewer bergen roytiris agéntliqi, shi dagangning Uyghurlarning milliy iradisi we milliy keypiyati heqqidiki bayanlirini mesxire qilghan. Xewerning mawzusi, shi dagangning sözlirin neqil sheklide bérilip mundaq déyilgen “Bizni usul oynap kütiwéliwatqanlar, pichaq kötürüp qarshi turuwatqanlardin köp.”

Shi dagangning sözlirige tunji bolup inkas qayturghan Uyghurbiz torbéti, uning sözliridiki rayonni ma'arip we qanun bilen idare qilish dégen sözlirini saxtipezlik dep tenqid qilghan. Tor bayanatida, shi dagang, qeshqerde wezipe ötewatqan waqtida milliy heriketlerni basturushta bashlamchiliq we Uyghur qizlirini xitay ölkilirige yötkeshte pilanlighuchiliq rol oynighanliqini ilgiri sürgen we uni qanundin éghiz échish salahiyiti yoq dep tenqid qilghan.

Shi dagangning diniy erkinlik heqqidiki sözliri üstide toxtalghan wang lishyung mundaq dégen “Saqalgha yol qoymighan, perenjige qol uzatqan, rozini buzduruwatqan bir hakimiyetning diniy erkinlik heqqidiki bayan we wedilirige ishinish mumkin emes.”

Muhajirette yashawatqan Uyghur pa'aliyetchiliridin ilshat hesen, shi dagangning sözliri ustide pikir bayan qilip töwendiki nuqtilar üstide toxtaldi:

So'al: shi dagangning sözliride sizning diqqitingizni tartqan nuqtilar qaysilar?

Jawab: birinchi, shi dagang, sherqi türkistandiki barliq xelqlerning muqimliqni xalaydighanliqini éytti, emma muqimliqni kim buzuwatqanliqini tilgha almidi. Toghra uning déginidek Uyghur xelqi muqimliqni xalaydu؛ muqimliqni xalighanliqi uchunla zulumgha qarshi küresh élip bériwatidu. Ikkinchi, u rayonni tereqqiy qildurduq, dédi, emma bu tereqqiyattin kimning behriman boluwatqanliqini tilgha almidi. Toghra rayon tereqqiy qildi, emma tereqqiyattin Uyghurlar emes, xitaylar paydilandi, xitaylar bay boldi. Shi dajangning sözliridin melumki, xitayning muqimliq dégini, Uyghur xelqining xitay hakimiyitige shertsiz ita'et qilishi, zulumgha bash égishi we xitayning rayonning bayliqlirini tosalghusiz bulap - talishi üchün qarshiliqsiz bir muhitning hazirlinishi.

So'al: shi dagang Uyghur rayonining jenubini közde tutqan halda, bu jaylarda, Uyghurlarning nopusi mutleq üstünlükte, xenzular az sanliqta bolsimu, xenzular yenila bixeter yashawatidu, mana bu, rayon weziyitining tinchliqining ispati dégen hem özining jenubta wezipe ötewatqan chaghda, yénigha muhapizetchi almaydighanliqini éytiptu, bu sözlerge qandaq qaraysiz?

Jawab u rayondiki xitay xelqining bixeterliki, Uyghurlarning méhmandostluqidin emes, belki chégra boylap muhapizette turuwatqan eskerler, istratégiyilik orunlashturulghan qurulush armiyeliri, yéza - yézilardiki saqchixanilarning himayside qoghdiliwatidu. Eger shi dagang yézilarni muhapizetchisiz we qoralsiz aylan'ghanliqi rast bolsa, bu Uyghur xelqining sen'etxumarliqidin emes, shu jaylarda toxtimay dawam qiliwatqan qattiq basturush heriketliri, qarshliq körsitish idiyisidila emes, mushundaq idiye shekillinish éhtimali bolghan kishilerning tutulup türmilerge tashlinishi netijisidiki bixeterlik.

So'al: u yene, Uyghur xelqining méhmandostluqi, sen'etxumarliqi we aqköngüllükini tilgha élip, rayonda muqimsizliqning ijtima'iy asasi yoqluqini körsitiptu, bu nuqtigha qandaq qaraysiz?

Jawab: millitimizning sen'etxumarliqi menche uning medeniyiti we tarixi bilen munasiwetlik, eger uning nöwettiki weziyet bilen munasiwiti bar déyilse, u chaghda Uyghurlarning bügün sen'etke bérilishi hergiz ijabiy bir alamet emes. Chünki, bu yerde uniwérisal tereqqiyat dep bir gep bar؛ eger bir millet iqtisad, siyaset we pen téxnika jehettin tereqqiy qilmay, yalghuz sen'et jehettin tereqqiy qilip kétiwatqan bolsa, bu saghlam tereqqiyat emes. Bu yerdiki sen'etxumarliq zulumdin qéchish we zulumgha inkas qayturush bolushi mumkinki, weziyet memnunluqidin bisharet emes.

So'al: shidagang sözide, rayondiki üch xil küchlerning hujum nishanining jaylardiki emeldarlar ikenlikini tilgha élip, chet'ellik sayahetchilerni Uyghur rayonini endishe qilmastin sayahet qilishqa chaqiriptu, sizning bu sözlerge qarita pikringiz nime?

Jawab: menche bu uning bayanatidiki toghra we diqqetke sazawer bir nuqta. Xitay emeldarliri yillardin béri rayondiki isyanchilarni uch xil küchler, jumlidin térrorchilar dep eyiblep keldi, jang chünshyen téxi yéqinda bu“Térrorchilar”ning dini we milliti yoqluqini, ularning puqra we emeldar dep ayrimaydighanliqini, insanliqqa qarshi ikenlikini bayan qilghan idi. Shi dagangning gépi boyiche éytqanda, bu yerdiki üch xil küchler peqet jaylardiki emeldarlarghila qarshi. Chünki, bu emeldarlar ular teripidin saylan'ghan emes, ularning menpe'etini qoghdawatqanlar emes؛ ular xitay mustemlike hakimiyitining bulang - talang we zulum - sitemliride aldinqi septe qomandanliq qiliwatqan we wezipe ijra qiliwatqanlar. Burun tutulghan, étilghan we jaza mudditini otewatqan öch xil kuch ezalirining hemmisi erkinlik üchün, insaniy heq üchün küresh qilghuchilar, shi dagangning shu jumlisidiki sözi boyiche éytqandimu bu üch xil küchler hakimiyetke qarshi jengchiler.