“ши җинпиң һөкүмранлиқида хитай мустәмликилириниң тәқдири” намлиқ тор йиғинида уйғур, тибәт мәсилиси муһакимә қилинған

11-Айниң 27-күни, һималая асия тәтқиқат мәркизи билән тибәт яшлар қурултийи бирликтә “ши җинпиң һөкүмранлиқида хитай мустәмликилириниң тәқдири” намлиқ тор йиғини өткүзгән. Йиғинда ши җинпиң һоқуқ бешиға чиққан 10 йилдин бери йүргүзүп келиватқан хитай милләтчилики сиясити вә “аз санлиқ милләт” қатариға чүшүрүп қоюлған уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ милләтләрниң йоқилип кетиватқан миллий вә мәдәнийәт мәвҗутлуқи һәққидә муһакимә елип берилған.

Йиғинда йәнә ковид юқуми мәзгилидә ши җинпиңниң чекидин ашқан қамал сияситиниң қурбаниға айланған уйғурлар, үрүмчидики от апити кәлтүрүп чиқарған паҗиәдин ғәзәбләнгән хитай пуқралириниң бу қаршилиқ һәрикитини хитай компартийәсигә қаратқанлиқи, буниң бәлким мустәмликә милләтләрниң өз һоқуқини қайтурувелиш йолидики бир тарихий пурсәт болуп қелиши мумкинлики оттуриға қоюлған.

Бу йиғинға дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса хитай коммунистлири уйғур елини ишғал қилған 70 нәччә йилдин уйғурларни милләт сүпитидә йоқитишниң һәр хил усуллирини синақ қилип келиватқанлиқини, ши җинпиң дәври башланғандин кейин мустәмликә вә миллий ассимилатсийә сияситини кәң көләмдә вә қәбиһ усулда иҗра қиливатқанлиқини, әмәлийәттә болса уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанлиқини баян қилған. Ши җинпиң бу қетим хитайниң өмүрлүк һөкүмрани болувалғандин кейин, давамлиқ йолға қоюватқан юқумни қамал қилиш сияситиниң бу йил уйғур қатарлиқ милләтләргә техиму зор балайи-апәт елип кәлгәнликини, 3 милйон инсанни лагерларға солаш, аялларни хорлаш, балиларни топлап меңисини ююш, яшларни мәҗбурий әмгәккә селиш қатарлиқ җинайәтлири аз кәлгәндәк, бүгүнки күндә сиртта қалған пуқраларни өйигә солап ач қоюп өлтүрүш, кесәл қилип өлтүрүш дегәндәк җинайәтләрни садир қиливатқанлиқни тилға елип өткән.

У мундақ дегән: “хитай һөкүмити ‛юқумни нөлгә чүшүрүш‚ сияситини иҗра қиливатқили 4 айға йеқин болди. Биз қанчә адәмниң ачлиқтин вә давалиналмаслиқтин өлгәнлигини билмәймиз. Чүнки 2017-йилдин башлап шәрқий түркистандин ениқ учур елиш наһайити тәслишип кәтти. Йеқинда иҗтимаий алақә васитилиридә тарқалған видейолардин 24-ноябир күни кәчтә үрүмчидә от апити йүз бәргәнликини билдуқ, хитай һөкүмити 10 адәмниң көйүп өлгәнликини елан қилди, әмма һәқиқий сан буниңдин көп. Улар өйигә солинип қелип өлгәнләр, хитай һөкүмити уларни шу йәрдә көйүп өлүшкә мәһкум қилди. Мана бу бүгүн йүз бериватқан ишлар. Шуңа дәймизки, вәзийәт күндин күнгә яманлишип кетиватиду. Биз хәлқара җәмийәтни, болупму демократик әлләрни хитайға конкрет һәрикәт қоллинишқа чақириқ қилимиз”.

“земистан” ториниң директори марко респинти (Marco Respinti) бу муһакимә йиғинида сөз қилип, ши җинпиң һакимийитини “шәхскә чоқунидиған қанлиқ җинайәт гуруһи” дәп атиған һәмдә ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин бери хитайда балайи-апәтниң үзүлмигәнликини тилға елип мундақ дегән: “бу һакимийәт өзигә охшашлардин башқа һәммини вәйран қилишни нишанлиған мукәммәл бир машиниға охшайду. Мән ши җинпиңни алвасти демәймән, әмма мениң көрүватқиним фантазийәлик киноларда чиқидиған, бу машинини маңдуруватқан таш йүрәк, рәһимсиз, вәһший бир мәхлуқ. Иккинчи мав зедуңға айланған ши җинпиңниң һазир һечқандақ рәқиби йоқ. У зораван, рәһимсиз, әхлақсиз, явуз бир гуруһқа башчилиқ қиливатиду. Демократик дуня азғинә пайдини көзләп, кишини чөчүтидиған мушундақ зораван һакимийәт билән чиқишип өтүватиду һәм кишилик һоқуқ мәсилисигә сәл қараватиду”.

Канада тибәт һәрикити институтиниң директори ладон титуң (Lhadon Tethong) бу муһакимә йиғинида қилған сөзидә, ши җинпиң һакимийити йолға қойған юқумни тизгинләш сиясити кәлтүрүп чиқарған бу кәң көләмлик намайишниң мустәмликә астидики милләтләрниң азадлиқ күриши үчүн бир пурсәт сунуши мумкинликини, йеңи әвлад хитай яшлири намайишқа чиққан әһвалда уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләр һәр вақит өзиниң айрим милләт, айрим дөләт икәнликини унтуп қалмаслиқи керәкликини тәкитлиди. У мундақ деди: “хитай пуқралири намайишқа чиққанда өз кимликимизни сақлишимиз наһайити муһим. Хитай яшлириниң һәр қайси җайлирида намайиш көтүрүши бизни илһамландуриду. Әмма шуни билишимиз керәкки, гәрчә тәқдиримиз хитайлар билән бағлансиму, биз айрим милләт, айрим дөләт. Мустәмликә қилинған земинмизда яшаватқан хитайлар кочиға чиқип намайиш қилалайду, камераниң алдиға келип варқириялайду. Әмма тибәтләр яки башқа милләтләр алдирап алдиға чиқалмайду. Мана бу мустәмликә земиндики икки хил сиясәт, икки хил муамилә. Тибәтләр вә уйғурлар өз земинимиздин, өз тәқдиримизни өзимиз бәлгиләш һоқуқи вә игилик һоқуқимиздин қәтий ваз кәчмәсликимиз керәк. Хитайдики кишилик һоқуқ мәсилиси, аз санлиқ милләт, у район, бу район дәп йүривәрсәк, ахир һәммидин айрилип қалимиз. Ишинимәнки, ши җинпиң бизгә һәқиқий бир пурсәт сунуватиду. Кәлгүсимиз парлақ болиду, хитай компартийәси бизни йоқ қилиштин ибарәт тәқдирни һәргиз алдин бекитәлмәйду”.