Хитай коммунистлириниң ғәрб ширкәтлиридә немә иши бар?

Мухбиримиз җәвлан
2022.07.13
Бейҗиңдики җиддийчилик, ши җинпиңниң қәсими Хитай рәиси ши җинпиң вә башқа рәһбәрлири хитай компартийәсиниң музейини зиярәт қилғанда компартийәсигә қәсәм қилди. 2021-Йили 18-июн, бейҗиң.
AP

Хитай рәиси ши җинпиң һоқуқ тутқандин кейин хитай компартийәсиниң һоқуқини техиму күчәйткән болуп, “һәммини партийә башқуриду” дегән идийә вә сиясәтни хитайниң дөләт органлири, дөләт карханилиридин тартип хусусий ширкәтләргичә һөкүмран қилған.

Йеқинда “вал-ситрет журнили” гезитидә “чәт әл ширкәтлиридә хитай комунистлири барму?” намлиқ бир мақалә елан қилинған болуп, хитай компартийәсиниң һазир чәт әл шерикчиликидики ширкәтләргиму қол созушқа башлиғанлиқи муһакимә қилинған. Мақалидә көрситилишичә, хитай аксийә назарәтчилик һәйити һазир ашкара зайом мәбләғ фондини башқуруш низамиға өзгәртиш киргүзүватқан болуп, бу низамда американиң чәт әл мәблиғи вә фондини башқуридиған Fidelity, BlackRock қатарлиқ ширкәтлири хитайда тиҗарәт қилип қалса, униңғиму партийә ячейкиси тәсис қилиш тәләп қилинған.

Вәзийәт анализчиси илшат һәсән бу әһвалға қарита пикир баян қилип: “хитай коммунистлириниң ғәрб ширкәтлиридин орун елиши ғәрбниң қиммәт қаришиға зит. Йәнә келип уйғурларға миллий қирғинчилиқ йүргүзүватқан хитай билән сода қилиш виҗдансизлиқ, буни аз кәлди дәп ширкәткә хитай коммунистлирини тиқип қоюш қобул қилғусиз бир әһвал” деди.

Мақалидә мундақ дейилгән: “көплигән чәт әл мәбләғ салғучилири бу низамни хитай карханилири, җүмлидин дөләт карханилири үчүн түзүлгән дәп қарайду. Әмма хитай вәзийити анализчилири 2018-йилдин башлапла бундақ қанунларниң хитай шерикчиликидики чәт әл карханилири үчүнму қоллинилидиғанлиқини дәп келиватқаниди. 2016-Йилдин башлап, ши җинпиң ‛хитай компартийәси низамнамиси‚ ниң йеңи қаидилирини мақуллап, хитай дөләт карханилири билән чәт әл шерикчиликидики ширкәтләргә партийә ячейкиси қурушни илгири сүрди. 2020-Йил 9-айда хитай компартийәси мәркизий комитет ишханиси уқтуруш тарқитип, мәмликәтлик бирликсәп орунлириниң ширкәтләрни түзәш ишиға техиму көп арилишишини тәләп қилди. Ғәрбниң пул-муамилә ширкәтлири хитайдики пайдини көзләп у йәргә көпләп еқип кирди, һалбуки улар мунасивәт җәрянида хитайда сода қилишниң бәдилиниң хитай компартийәси билән һәмкарлишиш икәнликини билди”.

Бу мақалидә баян қилинишичә, 2018-йилдин кейин хитай һөкүмити чәт әл содигәрлири билән алақилишиш үчүн мәхсус партийә ячейикилири қурған, хитай бирликсәп бөлүминиң чәт әл ширкәтлиригә киргүзгән партийә әзалириниң санини вә бу ширкәтләрдә қанчилик муһим рол ойнайдиғанлиқини билгили болмайдикән. Гәрчә улар тәшкилгә вә ишчиларғила вәкиллик қилиду дәп қарилип анчә етибарға елинмисиму, ши җинпиңниң ислаһатидин кейин уларниң ширкәттә тәдбир бәлгиләш вә адәм елиш һоқуқи барғанчә чоңайған. Бәзи хитай ширкәтлири һәтта ширкәт низамнамисини өзгәртип, “ширкәтниң чоң-чоң қарарлирида ширкәт мудирийәти аввал ширкәт партийә ячейкисиниң пикрини елиши керәк” дегән бәлгилимини чиқарған.

Америка кор аналтик тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси, доктор андерс кор хитай коммунистлиридин меһрини үзәлмәйватқан ғәрб ширкәтлириниң ақивити һәққидә тохтилип мундақ деди: “хитайниң күчийишигә әгишип, америка вә башқа чәт әл ширкәтлири хитай коммунистлириниң мәзкур ширкәтләрниң башқуруш түзүлмиси вә рәһбәрлик қатлимиға киришигә йол қоюшқа мәҗбур болиду. Хитай компартийәси өз қаидисигә бойсунидиған ширкәтләргә қисқа вақит пайда йәткүзиду. Әмма узун муддәтни ойлиғанда бу ширкәтләрниң пайчиклири хитай компартийәсиниң алдамчилиқи вә зиянкәшликигә учрайду”.

Икки йилдин буян, хитайға мәбләғ салған ғәрб ширкәтлири уйғур районидики мәҗбурий әмгәк вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә көз юмуп кәлгән, чүнки улар “биз пайчикларниң мәнпәәтигә мәсул болушимиз керәк” дәп қариған. Ши җинпиңниң арзуси бойичә болғанда, улар пайчикларғила әмәс, партийә әмәлдарлириғиму җавабкар икән. Бундақ әһвалда улар сода қанунийити бойичә әмәс, хитай компартийәсиниң көрсәтмиси бойичә қарар чиқиридикән. Әң чатақ йери, чәт әл ширкәтлири хитайдики тармақ ширкәтлиригә техника вә әқлий мүлүк байлиқини өтүнүп берипла қалмай, шәхсий учурларни йәткүзидикән, шу арқилиқ хитайниң бу техника вә учурларни бималал оғрилишиға пурсәт яритидикән.

Илшат һәсән әпәнди хитай коммунистлириниң ғәрб ширкәтлиригә адәм киргүзүп, улардин билим, техника оғрилайдиғанлиқини, әгәр буниңға йол қойған тәқдирдә хитайдин пайда елиш у яқта турсун, хитайдәк бир риқабәтчисини күчләндүрүп ахир уларниң қолида вәйран болидиғанлиқини билдүрди.

Доктор андерис кор хитайдин мәнпәәт тама қиливатқан ғәрб ширкәтлириниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң иҗра қилинишиға тосқунлуқ қиливатқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “ғәрб карханилириниң башқуруш қатлими хитайдики аманәт мәблиғи, һәтта хитайдики игиликини кеңәйтиш арқилиқ қисқа муддәттә зор пайдиға еришишни көзләватиду. Әмма хитай компартийәси бу оюнни узун ойнимақчи, улар бу ширкәтләрдин пайдилинип, GDP (омумий ишләпчиқириш қиммити) сини ашуруш билән биргә уларни техника өтүнүп беришкә мәҗбурлайду; шундақла бу ширкәтләр арқилиқ америка билән явропаға бесим қилиду. Әгәр буниңға йол қойиливәрсә, хитайниң сәр хиллири америка содиси билән американиң рәһбәрлик һоқуқини қолға киргүзүвелиши мумкин”.

Мақалидә көрситилишичә, американиң BlackRock мәбләғ-фонд ширкити дуня бойичә әң чоң мүлүк башқуруш ширкити болуп, хитай билән пул-муамилә мунасивитини күчәйтишни тәшәббус қилғучиларниң бири икән, әгәр бу ширкәт хитайниң бәлгилимиси бойичә партийә ячейикиси қурушни қобул қилса, ғәрбниң башқа көплигән пул-муамилә ширкәтлири униңға әгишишкә мәҗбур болидикән. Әгәр нәччә он милярд долларлиқ яшанғанлар күтүнүш пулини бесип ятқан ғәрб пул-муамилә ширкәтлири зиянға учрап, арқидин хитай коммунистлирини киргүзүш бәдилигә хитай базириға киришни қобул қилса, уларниң мудирийәти қарар бәлгиләштә партийәниң пикрини қобул қилмай туралмайдикән. Нәтиҗидә, хитайниң ички қисмидики сиясий боһранлар ғәрб пул-муамилә саһәсигә зәрбә берәләйдикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.