Shi jinping hakimiyiti astidiki xitay jem'iyiti heqqide munaziriler dawamlashmaqta

Xitay dölet re'isi shi jinping yürgüzüwatqan siyasetler we uning kélechiki xelq'ara metbu'atlarda munazire qiliniwatqan qiziq témilarning biridur. Maliye waqti gézitide mexsus “Shi jinpingning junggosi” serlewhilik chatma maqaliler élan qiliniwatqan bolup, uningda shi jinping textke chiqqandin kéyinki xitayning iqtisadiy, ijtima'iy, siyasiy we herbiy weziyetliri ayrim-ayrim halda bahalap chiqilghan. Uning xitaydiki barliq döletke tewe bolmighan musteqil organlarni, axbarat organlirini we qanunni ijra qilghuchi organ we shexslerni kontrol astigha élishi bolsa közetküchiler eng diqqet qiliwatqan bir nuqta bolup, ular xitaydiki puqraliq hoquqining körülüp baqmighan derijide chékinip ketkenlikini bildürmekte.

Xitay dölet re'isi shi jinping, hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, hoquqni merkezleshtürüp, barliq kontrolni öz qoligha éliwatqanliqining hemme sahelerde öz ipadisini tépiwatqanliqi melum. Közetküchiler shi jinpingning türlük qanun-tüzümler arqiliq shundaqla armiye we partiye ichide élip bériwatqan islahatliri arqiliq xitayda puqralarning kishilik hoquqini, pikir erkinlikini, yighilish-namayish qilish hoquqini, naraziliqini ipadilesh wasitilirini cheklep, ulargha zerbe bériwatqanliqini bildürmekte. Maliye waqti géziti “Shi jinpingning junggosi” mawzusida élan qiliwatqan chatma maqalilerning “Öktichilikni kontrol astigha élish” namliq bölümide xitay weziyitini közetküchilerning bu heqtiki pikirlirini sorighan. Közetküchiler xitayda kéyinki bir yil ichide küchlük rewishte élip bériliwatqan ammiwi qurulushlarni basturush herikitini shi jinping hakimiyitining xususiyitini chüshendürüp béridighan éliméntlarning biri, dep körsetken.

Dangliq xitay yazghuchi we siyasiy analizchi morung shösün maliye waqti gézitige qilghan sözide shi jinpingdin buyan xitaydiki weziyetning yamanlap mangghanliqini éytqan. U bu heqte misal bérip “Biz ilgiri ochuq-ashkara munazire qilalaydighan témilar, mesilen, medeniyet inqilabigha oxshash témilarmu sezgür mesilige aylinip ketti, hetta uni munazire qilish cheklendi. Ilgiri bu yerde hökümetke tewe bolmighan organlar we kishilik hoquq adwokatlirining azraq bolsimu erkinliki bar idi. Biraq hazir hemmisi basturuldi” dégen.

Maliye waqti gézitining bildürüshiche, 2013-yili shi jinping textke olturup uzun ötmeyla ashkarilinip ketken 9-nomurluq ichki höjjette “Ammiwi teshkilatlar partiyining sotsiyalistik qurulush asasi üchün tehdit” dep körsitilgen iken. U hüjjette mundaq déyilgen: “Gherbtiki xitaygha qarshi küchler we xitay ichidiki yaman gherezlik kishiler ijtima'iy teshkilat we jem'iyetlerni qandaqtur yerlik qatlamda heriket peyda qilidighan bir ‛séhirlik qoral‚ dep qarap, türlük atalmish puqralar herikitini yolgha qoydi. Bu qurulushlar partiyini yerlik hakimiyettin siqip chiqarmaqchi, ularning herikiti barghanséri jiddiy bir siyasiy öktichilikke aylanmaqta.”

Maliye waqti gézitining ilgiri sürüshiche, 9-nomurluq ichki höjjet élan qilinip uzun ötmeyla, shü jüyung, pu jichyang, Uyghur ziyaliysi ilham toxti qatarliqlar hemmisi arqa-arqidin türmige élin'ghan...

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependimu xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan shexslerning biri. U bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, xitaydiki puqralar hoquqining tarixtiki eng nachar sewiyige chüshüp qalghanliqini bildürdi. U mundaq dédi :
‏-Shi jinping textke chiqqandin buyan xitaydiki weziyet téximu nacharlashti. U puqraliq hoquqini teshebbus qilidighan, puqralarni qanun arqiliq ish qilishqa ündeydighan organlarni, hetta eydiz késelliki pa'aliyiti bilen shughullinidighan teshkilatlarnimu basturup boldi. Mana buning özila bu dölette qanunning yoqluqining ipadisi, u barghanséri hazir medeniyet inqilabi dewrige qaytiwatidu. Buninggha yene bir misal bérip ötsem, xitayda “Yenxu'ang chünchyu” deydighan bir zhurnal bar, bu zhurnal xitayda tarixta bolghan weqelerni esli qiyapiti boyiche deydighan, bir qeder dadil zhurnal idi. Xu jintaw dewridinmu saq-salamet ötüp kelgen bu zhurnal mana bügünki shi jinping mezgilige kelgende mewjutluqini saqlap qalalmaywatidu. Téxi ikki heptining aldida bu zhurnalni xitay medeniyet ministirliqi mejburiy halda éliwaldi. Hazir buninggha shu zhurnalda ishlewatqan kona kommunist xitaylar narazi boluwatidu. Hetta xu yawbangning oghli xu déxuwamu naraziliq bildürüp söz qildi. Démek, xitayda pütün erkinlikning hemmisi boghuluwatidu.

Maliye waqti gézitimu yuqirida élshat hesen ependi tilgha alghan “Yenxu'ang chünchyu” zhurnilining qismitini tilgha alghan. Mezkur zhurnalning sabiq tehriri, tarixchi xung jénküey gézitke qilghan sözide: “Shi jinping hemme nersini eslige ekep qoydi. Bu partiye jama'et pikrige xuddi qoralliq urushqa kirgen düshmendekla mu'amile qiliwatidu. Bu tolimu nomus qilarliq bir ehwal. Xitayning metbu'ati axirqi nepeslirini éliwatidu. Xitayning axbarat sahesi yéqinqi 20-30 yil ichidiki eng nachar sewiyide” dégen.

Xitay da'iriliri 2015-yili iyulda 300 din artuq kishilik hoquq adwokatini tutqun qilip, ularning bir qismini qoyuwetken bolsimu, emma yene bir qisimlirini dawamliq tutup turghan idi. Téxi 1-awghust küni tyenjin soti ene shu chaghda tutqun qilin'ghan adwokatlardin biri bolghan jey yenménni qisqighine bir sot arqiliq sotlap, uni “Hakimiyetni aghdurushqa urunush” bilen eyiblep, 3 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan. Arqidinla xitayda tutup turuluwatqan dangliq kishilik hoquq adwokati wang yüning “Iqrarnamisi” ni élan qilghan idi. Wang yüsin körünüshide özining “Chet'ellerdiki küchler” ge aldinip ketkenlikini, bu yaman gherezlik küchlerning özining adwokatliq shirkitini qollinip turup, xitay hökümitige ziyanliq ishlarni qilmaqchi bolghanliqini éytqan. Mezkur widiyo élan qilin'ghandin kéyin xelq'aradiki kishilik hoquq organlirining küchlük tenqidige uchridi. Xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish teshkilati qatarliq organlar birdek, wang yüning bundaq bir yasalma iqrarni qilishqa mejburlan'ghanliqini, xitayning ilgirimu bundaq usulni qollan'ghanliqini tilgha aldi. Amérikidiki muxbirlarni qoghdash komitétining tetqiqatchisi wang yachyu bügün bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, yuqiriqi bu weqelerning özini heyran qaldurmighanliqini éytti. U mundaq dédi:
-Xitayda yéqinqi 3 yildin buyan bundaq weqeler nahayiti ochuq-ashkara otturigha chiqiwatidu yeni shi jinping hakimiyetke chiqqan 2012-yilining axirliridin bashlap weziyet éghirlap mangdi. Jümlidin, xitaydiki puqralarning ammiwi boshluqi barghanséri tarlap méngiwatidu. Ammiwi jem'iyetni teshkil qilidighan barliq amillar hemmisi basturushqa uchrawatidu. Shunga ularning xewer-uchur organlirini basturushi, adwokatlarni, aktiwistlarni türmige élishi heyran qalarliq emes. U peqetla xitay jem'iyiti üstidiki qattiq kontrolning dawamidur.

Ilshat hesen ependi xitayning hakimmutleq tüzümini téximu kücheytiwatqanliqini bildürdi.

Maliye waqti gézitining ilgiri sürüshiche, xitaydiki bu éqimning zerbisige uchrawatqanlar peqetla kishilik hoquq adwokatliri we aktiwistlargha oxshash ijtima'iy séktorgha tewe kishilerla emes. Xitayning xususiy igilik séktoridikilermu oxshashla zerbige uchrawatqan bolup, xitaydiki milyardérlarmu hazir özining we balilirining kélechikidin xatirjem emes iken. Ismini ashkarilashni xalimighan sabiq bir hökümet xadimi gézitke qilghan sözide “Men hazirqi hökümetning némishqa puqralarning burunqidek achchiqini chiqirishigha yol qoymaydighanliqini chüshenmeymen. Naraziliqini éytsa andin nede mesile barliqini bilgili bolidighan tursa” dégen.