“Shangxey hemkarliq teshkilati” we shi jinpingning ottura asiya sepiri

Xitay re'isi shi jinping “Shangxey hemkarliq teshkilati” yuqiri derijilik bashliqlar yighinida rusiye prézidénti putin bilen. 2022-Yili 16-séntebir, semerqent, özbékistan.

14-Séntebir shi jinping ottura asiya sepirini bashlidi. Gerche seperning asasliq meqsiti özbékistanda ötküzilidighan “Shangxey hemkarliq teshkilati” eza döletlerning yuqiri derijilik bashliqlar yighinigha qatnishish üchün bolsimu, emma shi jinping üchün bu seper alahide ehmiyetke ige bir pursettur. Chünki bu seper xitayning gherb dunyasigha qarshi dunyawiy küch birliki hasil qilishi we bu arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini “Térorluqqa qarshi küresh” ning büyük ghelbisige aylandurushigha tesir körsitidighan muhim seperdur.

“Shangxey hemkarliq teshkilati” we Uyghurlar mesilisi

“Shangxey besh dölet kélishimi” bolsa, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning eng deslepki qurulmisidur. “Shangxey besh dölet kélishimi” 1996-yili we 1997-yili shangxeyde imzalan'ghan “Chégra rayonlarda herbiy sahede öz ara ishinish kélishi” we “Chégra rayondiki herbiy küchlerni öz ara azaytish kélishimi” ni körsitidu. Yeni atalmish “Shangxey besh dölet kélishimi” del bu ikki kélishim asasida barliqqa kelgen. Bu kélishimning shangxeyde imzalinishi we “Shangxey” nami bilen atilishidinla mezkür besh dölet hemkarliqining xitay teripidin shekillendürülgenlikini perez qilish tes emes. Derweqe, xitay hökümiti 1996-yilidin bashlap atalmish “Üch xil küchler” lerge qarshi turush bahanisida, ottura asiya we rusiye bilen xewpsizlik jehettiki ittipaqdashliq namida bu teshkilatqa asas salghan.

1996-Yili 3-ayda jyang zémin atalmish “Üch xil küch”, yeni Uyghurlargha qaritilghan “7-Nomurluq mexpiy höjjet” ni élan qildi. Mezkür höjjet 1996-yili béyjingda chaqirilghan xitay kommunistik partiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosi da'imiy komitétining “Shinjangning muqimliqini qoghdash” toghrisidiki yighining xatirisi idi. Xitay hökümitining “7-Nomurluq höjjiti” de, “Nöwette shinjangning muqimliqigha tesir körsitiwatqan asasliq xewp-térorluq, bölgünchilik we esebiyliktin ibaret ‛üch xil küch‚” dep körsetken. Buning bilen Uyghurlarni “Üch xil küch” namida yoqitishqa qanuniy asas yaratqan.

2001-Yili “11-Sintebir weqesi” yüz bérishtin 3 ay burun, “Shangxey besh dölet kélishimi” asasida “Shangxey hemkarliq teshkilati” shangxeyde “Üch xil küchlerge zerbe bérish” bash nishan qilip qurulghan.

Démek, “Shangxey besh dölet kélishimi” xitay hökümitining Uyghurlarni yiltizidin yoqitishning tunji qedimi bolsa, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning qurulushi, Uyghurlarni xelq'ara hemkarliq astida yoqitishning bashlinishi idi.

Derweqe, “11-Séntebir weqesi” din kéyinla Uyghurlar xelq'ara térorluqqa baghlinip, dunyaning nezeridin yiraq qalduruldi. Chünki 1970-yillarning axirigha kelgende xitayda qabahetlik 10 yilliq “Medeniyet zor inqilabi” ning malimanchiliqliri axirlashqandin kéyin, Uyghurlarning atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” sépidin tépip chiqirilishi, Uyghurlarni xitay hakimiyitining düshminige aylandurushning deslepki alametliri idi. Chünki déng shyawping 1978-yili atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish siyasiti” ni yürgüzidighanliqini élan qilghanda, xitayning buningdin kéyinki yoli- “Soqqan chotni ashkarilimasliq” (韬光养晦) bolidu dep yolyoruq bergen. Bu söz xitayning buningdin kéyinki xelq'ara diplomatiyediki ish qilish usulini körsitidighan sözlük bolup, asasliq meqsiti we qiliwatqan ishlirini xelq'aradin sir tutush, ishlarni yeng ichide qilish qatarliqlarni menilerni ipadileydu. Shundaq bolghachqa, 1980-yillarning axirida Uyghurlarning xitayning heqsiz mu'amililirige qarshi “Démokratiye, barawerlik we erkinlik”, shundaqla “Musteqilliq we hörlük” üchün kötürgen choqanliri xelq'aradin sir tutulghan idi. Hetta bügün'giche xitay hakimiyiti Uyghurlargha artqan térorluq, esebiylik we bölgünchilik töhmetliri arisida 80-yillardiki ashu awazlar yer alghan emes. Chünki bundaq awazlar xelq'arada atalmish “Üch xil küch” lerge emes, belki xitay hakimiyitining Uyghurlar üstidiki qanunsiz basturushlirini échip béridu. Shundaqla xitay hakimiyitining Uyghur diyarida mustemlikichilik siyasiti élip bériwatqanliqidek heqiqetni ashkarilaydu. Bundaq bolghanda, xitayning Uyghurlar üstidiki hökümranliqining asasi tewrinip qalidu.

“Shangxey besh dölet kélishimi” we “Shangxey hemkarliq teshkilati” bolsa, Uyghurlarni “Sherqiy türkistan bölgünchiliri, térorchiliri we esebiyliri” dégen töhmet astida xelq'ara térorizmgha mehkem baghlap, ularni dunyaning düshminige aylanduruwétish, andin teltöküs yoqitishni meqset qilip qurulghan bir teshkilattur. Démek, “11-Séntebir weqesi” din kéyinki “Xelq'ara térorizmgha qarshi turush” dolqunida, Uyghurlarning millet süpitidiki qanunluq telepliri, xitay hökümiti teripidin “Sherqiy türkistan üch xil küchliri” nami astigha epchillik bilen yoshurulup, aqiwette irqiy qirghinchiliqning asasigha aylandurulghan.

Shi jinpingning ottura asiya sepiri we uning Uyghurlargha bergen signali

Xitay, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni qurghuchi asasliq döletlerning biridur. Xitay, “Sherqning nato” si dep atiliwatqan bundaq bir teshkilatni qurup chiqqinidin we uningdin érishken paydiliridin intayin memnun. Bu wejidin mezkür teshkilatni küchlendürüsh we tereqqiy qildurush, xitayning eng muhim nishanliridin biri hésablinidu. “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning xitay diplomatiyesidiki roli intayin muhim. Chünki uning ezaliri ichide xitay, rusiye we hindistandin ibaret üch chong dölet bar. Nöwette iranmu mezkür teshkilatqa eza bolup kirip, “Shangxey hemkarliq teshkilati” yawro-asiya, jenubiy asiya, gherbiy asiya, hetta xitayning chong quruqluq rayonlirigha qoshna döletlerning hemmisini öz ichige alghan, qaplash da'irisi ghayet zor bir teshkilatqa aylandi. Xitay bilen rusiye üchün “Shangxey hemkarliq teshkilati” chégra bixeterlikini qoghdashtiki mustehkem qorghan bolup, xitaygha nisbeten buning qimmiti nahayiti zordur. Bu wejidin xitay hökümiti shi jinping wezipige olturghandin kéyin, 2013-yili xitayning “Marshal pilani” dep atalghan atalmish “Bir belwagh bir yol” qurulushini resmiy yolgha qoyghan idi.

Közetküchiler, bu qétim semerqentte échilghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletler bashliqliri yighinning asasliq meqsiti, gherbke qarshi birliksep hasil qilish ikenliki texmin qilmaqta. Chünki ukra'ina urushi bashlan'ghandin buyan xitay héchqachan rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzchiliqini eyibligen emes. Gerche rusiyeni qollaydighanliqini ashkara bildürmigen bolsimu, emma xitayning rusiye bilen ukra'ina arisidiki urushta hergizmu gherb terepte sep tutmighanliqi nahayiti éniq ré'alliq idi. Analizchilar gerche xitayning bu urushta rusyeni ashkara qollash éhtimalliqi heqqide her xil perezlerni otturigha qoyghan bolsimu, emma xitay yenila rusiyeni eyiblimeslik bilenla kupayilendi. Bügün qaraydighan bolsaq, bundaq kupayilinishtiki meqsetning “Topilangdin toqach oghrilash” ikenliki su yüzige chiqmaqta. Yeni rusiyening ukra'ina urushida oylimighan yerdin ajiz kélishi, xitayning ottura asiya rayonidiki küchini mustehkemleshning eng yaxshi peytini hazirlighan idi.

Derweqe, shi jinping bu qétimliq yighindin paydilinip özige qoshun toplap, amérikagha qarshi küch birliki shekillendürüshni meqset qilghanliqi éniq. Rusiye bolsa ukra'ina urushidiki meghlubiyiti seweblik xitaygha téximu baghlinip qélishi mumkin. Buning netijiside “Shangxey hemkarliq teshkilati” katégoriyeside xitayning tesiri yene bir baldaq kötürülidu.

Nöwette xitay hakimiyiti amérika bashliq gherb dunyasi bilen idé'ologiyelik sürkilish halitide turmaqta, bu halet nöwette téximu qoyuq bolghan “Soghuq munasiwetler urushi” ning yéngi bir meydan shepisini bermekte. Amérika bashliq gherb dunyasi ikkinchi dunya urushini axirlashturup, insaniyetning ortaq qimmet qarashliri bolghan erkinlik, barawerlik we démokratiye pirinspliri asasida dunyaning yéngi küntertipini barliqqa keltürgen we “Birleshken döletler teshkilati” ning qurulushigha asas salghan idi. Amérikaning sabiq sowét ittipaqi bilen yérim esirdin köprek dawamlashqan “Soghuq munasiwetler urushi” gherb qimmet qarashlirigha tehdit peyda qilghan bolsimu, emma aqiwette bu urush gherbning ghelibisi we sabiq sowét ittipaqining yimirilishi bilen netijilen'gen idi. Halbuki, “Soghuq munasiwetler urushi” axirliship, xelq'aradiki kommunist döletler bir birlep yémirilip, pütkül dunya “Yersharilishish” qa yüzlen'gende, gherb qimmet qarashliri yene bir qétim idé'ologiyelik éghir krizsqa duch keldi. Bu krizs del kommunizm idé'ologiyesini saqlap, gherbning erkin bazirida tereqqiy qilish we küchlinish pursitige érishken xitay idi. Halbuki, xitay küchlen'gendin kéyin, öz tüzülmisining gherb démokratik qimmet qarashlar asasidiki tüzlmilerdin ewzel ikenlikini teshwiq qilishqa bashlidi.

Emeliyette xitay xelq'arada bazargha séliwatqan “Tüzüm ewzelliki” ning yiltizi del “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning qurulushigha asas bolghan “Üch xil küchke zerbe bérish” xelq'araliq hemkarliq sistémisidur. Bu hemkarliq sistémisi astida xitay herqaysi ittipaqdash döletler bilen birlikte hakimiyetke tehdit dep qaralghan küchlerni dölet ichi we sirtida pakiz tazilash pursitini hazirlighan idi, shundaqla eza döletler arisida öz ara ishench asasidiki hemkarliq ramkisini wujutqa keltürgen idi. Bu del “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning qurulghandin buyanqi xizmet méxanizimidur. Diktatur döletlerning bu teshkilatqa eza bolushi we qollishi xitayningla emes, belki özlirining siyasiy we dölet xewpsizliki menpe'etlirige uyghundur. Ular bu teshkilat ichide özige kélidighan herqandaq tehditlerge ortaq taqabil turush bilen birge, özi istigen payda-menpe'etlergimu érisheleydu. Halbuki, gherb démokratik qimmet qarashlirini prinsip qilghan xelq'araliq organlarda bolsa, bu xildiki diktatorluq we mustebitlik esla qobul qilinmaydu. Démek, xitayning atalmish “Tüzülme ewzelliki” del diktator döletlerni birleshtüridighan küch bolup, bu qétimqi “Shangxey hemkarliq teshkilati” yighini del bu küchning özini körsitidighan meydanidur.

Yighip éytqanda, shi jinpingning ottura asiya sepiri Uyghurlar üchün xeyrlik ish emesliki éniq. Chünki “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning qurulushining asasi Uyghurlarni “Üch xil küch” namida yoqitishni meqset qilghan. Yéqinda b d t kishilik hoquq aliy kéngishi Uyghurlar heqqidiki doklatini élan qilip, xitayning jinayetlirini insaniyetke qarshi jinayet bolushi mumkin dep qaridi. Shundaqla bu jinayetlerni cheklimisiz tekshürüshni telep qildi. Nawada xitayning Uyghurlar üstide ötküzgen irqiy qirghinchiliqi b d t teripidin tekshürülüsh pursiti yaritilip, bu jinayet xelq'arada resmiy yosundiki irqiy qirghinchiliq dep qobul qilinsa, bu jinayet yalghuz xitaynila emes, belki “Shangxey hemkarliq teshkilati” nimu patqaqqa tiqishi mumkin. Bu wejidin shi jinping “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning küchini xelq'arada kéngeytishke, téximu köp döletlerni bu jinayetke shérik qilishqa muhtaj. Shundaq qilghandila, xitay Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqini “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning térorluq, esebiylik we bölgünchiliktin ibaret “Üch xil küch” ke qarshi xelq'araliq herikitining büyük netijisi we xitayning “Tüzüm ewzelliki” ning ispati süpitide xelq'aragha teshwiq qilish bilen birge, irqiy qirghinchiliqtiki jinayi mes'uliyitidin qéchip qutulalaydu.

Uyghurlarning inkasi qandaq bolushi kérek?

Uyghurlar üchün nöwettiki xelq'ara weziyet yenila paydiliq bolup, dunya soghuq urushtin kéyinki yene bir qétimliq idé'ologiyelik bölünüsh dewridige kirgen bu peytte, pütkül gherb dunyasi Uyghurlar bilen bir septe turmaqta. Démek, Uyghurlargha eng paydiliq bolidighinimu gherb démokratik elliri bilen bu hayat-mamatliq küreshte bir septe turushtur! bu wejidin xitaygha qarshi herqandaq qarshiliq heriketlerde gherb démokratik qimmet qarashlirini prinsip qilishi, xitayning Uyghurlargha qiliwatqan irqiy qirghinchiliqini heqliq körsitishige asas bolidighan herqandaq heriketlerdin yiraq turushi kérek. Bolupmu xitayning “11-Sintebir weqesi” din kéyin Uyghurlarni xelq'ara térorzmgha baghlash arqiliq, irqiy qirghinchiliq yürgüzgenlikini esla untup qalmasliq, xelq'arada Uyghurlarning térorluq bilen alaqisi yoqluqigha ishinidighan gherb döletliri bolghinidek, Uyghurlarni térorluq bilen munasiwetlik dep qarilaydighan “Shangxey hemkarliq teshkilati” din ibaret bir ghayet chong xelq'araliq hemkarliqning barliqini esla estin chiqarmasliq kérek! chünki Uyghurlar yalghuz xitay hakémiyitiningla emes, belki “Shangxey hemkarliq teshkilati” din ibaret büyük bir xelq'araliq teshkilatning yoqitish obyékti qilin'ghan bir xelqtur. Peqet démokratik gherb dunyasi bilen bir septe turushla bizni bügünki qabahetlik qismetlerdin saqlap qélishi, goya ukra'inaliqlardek küch we ümidke tolghan kelgüsige élip baralishi mumkin!

***Mezkur obzordiki köz qarashlar peqetla aptoning özige xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.