Pa'aliyetchiler: “Xitayning ‛shinjang hékayisini yaxshi sözlesh‚ teshwiqati yaponiyede tesir qozghiyalmidi”

Uyghur aptonom rayonluq siyasiy meslihet kéngishining re'isi nurlan abdumenjin (otturida) yaponiyede ziyarette bolghan körünüsh.2024-Yili öktebir, yaponiye

Uyghur aptonom rayonluq siyasiy meslihet kéngishining re'isi nurlan abdumenjin yétekchilikidiki bir ömek ötken hepte yaponiye bilen jenubiy koréyede ziyarette bolghan. Ular bu qétimliq ziyarette, shu döletlerdiki xitay elchixanisi bilen birlikte “Rengdar shinjang” témisidiki pa'aliyet élip bérip, “Shinjang hékayisini yaxshi sözlesh” teshwiqatini qanat yaydurghan.

Qazaq millitidin bolghan nurlan abdumenjin bashchiliqidiki bu ömekning 14-öktebirdin 19-öktebirgiche yaponiyening osaka we jenubiy koréyening sé'ol sheherliride ziyarette bolushi Uyghur élidiki emeldarlarning tunji qétim chet elde diplomatik yol arqiliq élip barghan “Shinjang hékayisini yaxshi sözlesh” teshwiqati hésablinidu. Wahalenki, bu pa'aliyet yaponiyediki resmiy axbarat wasitiliride tilgha élinmighan. Nöwette yaponiyediki Uyghur mesilisige diqqet qilip kéliwatqan siyasiy pa'aliyetchiler xitayning bu qétimliq “Dostluq, hemkarliq” sepirining mahiyette ularning kütkinidek yaponiye-xitay munasiwitige ijabiy tesir körsitelmeydighanliqini, shuningdek xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini aqlash gherezlirige yételmeydighanliqini ilgiri sürmekte.

Yaponiyediki aktip siyasiy pa'aliyetchi sato takashi (Sato Takashi) ependining qarishiche, mezkur ömekning yaponiyening osaka shehiridiki bu qétimliq ziyariti yapon xelqining xitaygha qarshi keypiyati kücheygen waqitqa toghra kelgen bolup, yaponiyede héchqandaq tesir qozghiyalmighan. U mundaq dédi:

“Yaponiyede xitayning Uyghurlargha qaritilghan zulum we basturushini eyibleydighan naraziliq keypiyati nahayiti küchlük. Shunga, bu ömekning yaponiye ziyariti we xitay elchixanisida ötküzülgen “Rengdar shinjang” témisidiki pa'aliyiti yaponiyediki naraziliq keypiyatni bésish üchün uyushturulghan köz boyamchiliq dep oylaymen. Undin bashqa ularning yaponiyeni tallishidiki yene bir seweb bolsa, yaponiye 1989-yilidiki tyen'enmén weqesidin kiyin gherb döletliri yürgüzgen iqtisadi jazani eng bashta bikar qilghan dölet bolup, hazirmu yaponiyening iqtisad saheside xitayperesler xéli köp. Shunga xitay ularni qiltaqqa dessitish asan dep qarighan bolushi mumkin. Emma bu ziyaret yapon metbu'atlirida xewer qilinmidi, shundaqla ularning pa'aliyiti awam puqralarning xitaygha bolghan bahasi eng nacharlashqan mezgilde élip bérildi, shu sewebtin u héchqandaq tesir peyda qilalmidi dep qaraymen.”

“Shinxu'a tori” ning 21-awghusttiki xewirige qarighanda, nurlan abdumenjin yaponiyediki ziyariti mezgilide “Shinjangda qolgha keltürülgen zor muweppeqiyetlerni teshwiq qilip, shinjang heqqidiki her xil yalghan, selbiy geplerni ret qilip, shinjangning échiwétilgen yéngi obrazini namayan qilghan”.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining bash katipi exmetjan létip ependining bildürüshiche, hazir yaponiyede awam xelq, metbu'at we hökümet arisida Uyghur mesilisige qarita xitaygha naraziliq bildüridighan hem eyibleydighan köz qarashlar künsayin éshiwatqan bolup, xitay özini aqlapmu aqlap bolalmaydighan derijidiki patqaqqa patqan. Yene bir tereptin, xitay öz ichide yaponlargha qarshi öchmenlik otini ulghaytqan bolup, xitayda yashawatqan yapon puqralirining xitay teripidin töhmetke we hujum qilishigha uchrash, hetta ölüm weqelirining kélip chiqishidek paji'elerning köplep yüz bérishi yaponluqlarning xitaygha qarshi naraziliqini yuqiri pellige chiqarghan. Xitay del bu naraziliqni peseytish üchün bu ömekni yaponiyege ewetken bolushi mumkin iken.

Xitay xewerliride éytilishiche, bu ömek yaponiyening sabiq parlamént ezasi we osaka wilayetlik parlaméntning parlamént bashliqi nakatani yasinori, xitay-yaponiye dostluq elchisi we 1986-yildin buyan shinjang uniwérsitétida “Kojima yasuxiro oqush yardem puli” tesis qilghan rahib kojima yasuxiro, osaka wilayiti yaponiye-xitay dostluq jem'iyitining re'isi hemde shu jaydiki muhajirlar we yaponiyede oquwatqan xitay oqughuchilar wekilliri bilen körüshken hemde ular bilen ayrim-ayrim söhbetliship, “Shinjang hékayisini sözlesh” teshwiqatini élip barghan.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining idare hey'et ezasi we dunya Uyghur qurultiyining yaponiyediki wekili sawutjan memet ependining radiyomizgha éytishiche, xitayning bu ömekni yaponiyege ewetishidiki sewebliridin biri iqtisadiy menpe'et üchün bolsa, yene biri yapon hökümiti we jama'itining Uyghur mesilisige bolghan pozitsiyesini sinap béqish iken. U, xitayning bu muddi'alirigha yételmeydighanliqini bildürdi.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi abdukérim abdurehmanning bildürüshiche, yéqindin buyan yaponiyede xitaydiki yapon puqralirining hujumgha uchrash weqesige qarshi naraziliq kücheygen peytte, xitay hökümiti bundaq “Dostluq, hemkarliq” ömikini buningdin kéyinmu ewetidiken, lékin meqsitige yételmeydiken.

Xitayning xewirige qarighanda, bu qétimliq ziyarette yaponiye terep xitayning Uyghur élide qolgha keltürgen “Muqimliq, inaqliq, tereqqiyat” netijilirige ijabiy baha bergen. Shundaqla, 2025-2026 yilidiki xitay-yaponiye-koréye medeniyet almashturush yilini purset bilip, Uyghur éli bilen hemkarliqni chongqurlashturushni ümid qilidighanliqini bildürgen.

Yaponiye “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” da'imiy hey'itining mudiri, obzorchi we siyasiy pa'aliyetchi mi'ura kotaro (Miora Kotaro) ependining radiyomizgha yollighan yazmiche inkasida bildürüshiche, xitayning bu ömikining yaponiye ziyariti yerlik siyaset mesilisi bolup, yaponiye-xitay munasiwitige zor tesir körsitelmeydiken. U yene bu xildiki diplomatik alaqilerde, yaponiye terepning Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisige sel qarimasliqi kéreklikini tekitlep mundaq deydu:

“Osaka wilayetlik parlamént hökümiti ‛2025-yilliq osaka kansay körgezmisi‚ni muweppeqiyetlik ötküzüsh üchün xitay bilen dostane munasiwet ornitishqa tirishiwatidu. Men elwette bu körgezmining muweppeqiyetlik bolushini ümid qilimen. Emma men yene Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisige sel qarimasliqimiz kérek dep qaraymen. Meyli qandaqla bolmisun, méningche bu ziyaret yaponiye-xitay munasiwitige zor tesir körsitelmeydu. Chünki bu yerlik siyaset mesilisi. Hazirqi muhim nuqta, xitaydiki kishilik hoquq mesilisige chin dilidin köngül bölidighan parlamént ezalirining yéqinda ötküzülgen awam palatasi saylimidin kéyin parlaméntta orun élish yaki alalmasliq mesilisidur. Shunga méningche, Uyghur mesilisi üchün xizmet qilidighan parlamént ezalirining saylap chiqilishi téximu muhim”.

Yuqirida melum bolghinidek, Uyghur aptonom rayonluq siyasiy meslihet kéngishining re'isi nurlan abdumenjin yétekchilikidiki bu teshwiqat ömiki yaponiye hökümitide, metbu'at-taratqularda we awam xelq arisida héchqanche tesir qozghiyalmighan.