Xitayning “Ma'arip saheside shinjanggha nishanliq yardem bérish” siyasitining arqisigha némiler yoshurun'ghan?

Kucha 7-bashlan'ghuchtiki xitayche kiyinip, kungzi telimatini déklamatsiye qiliwatqan Uyghur oqughuchi. 2017-Yili dékabir, kucha nahiyisi.

Xitay hökümet da'irilirining nöwette Uyghur rayonida dawam qiliwatqan atalmish “‚ma'aripqa nishanliq yardem bérish‛xizmitini shi jinpingning ‛shinjang istratigiyesi‚ siyasitining muhim terkibiy dégenni tekitlewatqanliqi, bolupmu “Kespiy ma'aripni kücheytish” ni alahide tilgha élishi, weziyet analizchilirining jiddiy diqqitini qozghidi.

Xitayning “Tengritagh tori” ning 1-awghust künidiki xewiride déyilishiche, 1-awghust ürümchide échilghan “Ma'arip saheside shinjanggha nishanliq yardem yighini” da, xitay ma'arip ministirliqi bilen shinjang Uyghur aptonom rayoni we shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni otturisida hemkarliq kélishimi imzalan'ghan.

Xewerde déyilishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy söz qilip, “Ma'arip saheside shinjanggha yardem” qurulushini shi jinpingning “Shinjang istratégiyesi” ning telipi boyiche élip bérishni tekitligen.

Ma shingruy, xitay ma'arip ministirliqining orunlashturushida élip bériliwatqan “Ma'arip saheside shinjanggha nishanliq yardem” ning rayonning muqimliqi we “Medeniyet arqiliq ozuqlandurush” xizmitidiki muhim siyasiy ehmiyitini tekitlep mundaq dégen: “Ma'arip ministirliqi shinjanggha bolghan yardemni asasliq siyasiy wezipe dep tutmaqta. Bu shinjangning kespiy jehette küchlük oqutquchilar qoshuni berpa qilishigha yardem béridu. Yéngi tereqqiyat dewridiki milliy ittipaqliqni kücheytidu. Shinjangning ijtima'iy muqimliqi we uzun muddetlik eminliki üchün muhim töhpe qoshidu. Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush qurulushini téximu ilgiri süridu.”

Türkiye hajitepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, ma shingruyning “Ma'arip saheside shinjanggha nishanliq yardem” ni muhim bir siyasiy wezipe qilishni tekitlishi, xitay hökümitining Uyghurlarni nishan qilghan assimilyatsiye siyasitining qedimini yenimu tézletkenlikini körsitidiken.

Erkin ekrem ependining tekitlishiche, xitay hökümitining meqsiti, xitaydiki 19 ölkining ma'arip küchige tayinip, sherqiy türkistanni xitayning bashqa ölke-shehrlirige oxshash haletke keltürüsh iken.

Xitay ölke-sheherliride 1990-yillardin buyan keng-kölemde échilghan “Shinjang sinipliri” we 2000-yillardin buyan Uyghur aptonom rayoni da'iriside téz sür'ette köpeytilgen “Qosh tilliq siniplar”, chet ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirini öz ichige alghan weziyet analizchiliri we kishilik hoquq teshkilatliri teripidin “Uyghur milliy ma'aripini xitaylashturush” siyasiti dep tenqidlinip kélin'gen idi. 2016-Yili 9-aydin bashlap, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti uqturush chiqirip, ottura-bashlan'ghuch mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshni we Uyghurche derslik kitablarni ishlitishni pütünley emeldin qaldurghan idi. Shundaqla buni “Dölet tilini omumlashturush” dégen namda perdazlighan idi. Bu ehwal shu mezgillerdila gherb démokratik elliridiki kishilik hoquq organliri we muhajirettiki Uyghur jama'iti teripidin qattiq tenqidlen'gen idi.

Doktor erkin erkin ependi, 2018-yildin kéyin xitay hökümitining xelq'araning bésimi we eyibleshlirige pisent qilmastin, sherqiy türkistanni xitaylashturushni atalmish “Shinjangni idare qilish siyasiti” ning muhim bir parchisi, dep atap kelgenlikini, shundaqla bu siyasetni téximu radikal wasitiler bilen ijra qilishni dawam qiliwatqanliqini bildürdi.

Norwégiyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin abduweli ayup ependimu bu heqte pikir bayan qildi. Uning qarishiche, mezkur yighinda xitay tili we medeniyitini omumlashturushtin bashqa rayonda kespiy ma'aripni kücheytish dégenlerning tekitlinishi, rayonda xitaylashturushni meqset qilghan assimilyatsiye siyasitining dawam qilidighanliqi bilen bir waqitta yene xitayning rayondiki zawut-fabrikiliri üchün kespiy saheler boyiche mejburiy emgek küchliri yétildürüshnimu meqset qilidiken.

Bu yighinda ma shingruy yene tebi'iy pen saheliri we téxnikiliq sahelerde ichki ölkilerning “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérishi” ni alahide tekitligen.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi, xitay weziyiti analizchisi ilshat hesen ependi, ma shingruyning yuqiriqi sözlirige jiddiy diqqet qilish kéreklikini bildürdi. U ma shingruyning “Kespi ma'aripni tereqqiy qildurup, uni yuqiri süpetlik iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatqa téximu yaxshi mulazimet qildurush” dégen sözlirining emeliyette rayondiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerni xitay karxana-shirketlirining kesipleshken mejburiy emgek küchlirige aylandurushni meqset qilidighanliqini ilgiri sürdi.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanimmu bu heqte öz qarashlirini anglarmenler bilen ortaqlashti.

Uning bildürüshiche, yillardin buyan dawam qilip kéliwatqan Uyghur ma'aripining mejburiy xitaylashturulushi, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning eng muhim ipadiliridin biri iken.