Shiwét missiyonérlirining sherqiy türkistandin ayrilishi
2022.05.16
Shiwét missiyonérliri 1892-yilidin bashlap qeshqer, yéngisar we yerkendte missiyonérliq pa'aliyiti bilen shughullinishqa bashlighan. Ular 1894-yili qeshqerde tunji qétim resmiy türde din tarqitish ponkiti qurghan. Qeshqerge tunji bolup yétip barghan missiyonér n. F. Höyér (N. F. Höijer) Ning qaldurghan melumatlirigha qarighanda, ular sherqiy türkistanda xristiyan dini tarqitish bilen shoghullan'ghan 25 yil jeryanida, merkizi stokholmdiki shiwétsiye diniy jem'iyiti teripidin sherqiy türkistan'gha jem'iy 31 neper missiyonér ewetilgen iken. Bularning arisida 4 nepiri késel sewebidin ölüp ketken, ikkisi ponkittin ayrilghan, 1938-yilighiche 25 neper missiyonér din tarqitish bilen shoghullan'ghan.
Eyni waqitta Uyghur jem'iyitining herqaysiy qatlamliridiki diniy ölimalar we awam musulmanlar shiwét missiyonérlirining xiristiyan dini tarqitish pa'aliyetlirige qarshi türlük shekillerde naraziliq bildürgen bolsimu, emma yerlik menching da'iriliri we kéyinche xitay militaristlirining bu ishqa süküt qilish pozitsiyesi tutushi seweblik, shiwét missiyonérliri öz pa'aliyetlirini izchil dawamlashturghan. Birinchi dunya urushi bashlan'ghan mezgillerde, yeni 1914-yili osmanli sultanliqidin sherqiy türkistan'gha ewetilgen 5 neper türkning biri bolghan adil hikmet bey qeshqer heqqidiki xatiriliride mundaq dep yazidu: “Shiwét missiyonérliri ajiz, kembeghel, yétim-yésir balilarni toplap, xristi'an dinigha tarqatmaqta idi. Ular balilargha kichikidinla xristiyan eqidisini singdürüshke tirishatti. Emma ölimalar bu jeryanlarni körmeske séliwatqandek, bu balilarning ete-ögün chong bolup, özlirining aldida öz yiltizi we esli eqidisini inkar qilip, gheyriy dinlargha étiqad qilishtek éhtimalliqning yüz bérishini xiyalighimu keltürmigendek qilatti. Bu xil so'allargha jawab bérishi qiyin bolghan ehwallarda, tekbir éytishtin bashqa ish ölimalarning qolidin kelmeytti. Ular ilimning qirindiliridinmu xewiri yoq halette idi.”
Derweqe, eyni waqitta bir qisim ölimalarning bu ishqa perwasiz mu'amile qilishi, qeshqerni merkez qilghan jenubtiki rayonlarda shiwét missiyonérlirining erkin-azade halda xiristiyan dinini tarqitishigha, bu yerdiki musulmanlarning ming yildin buyan dawamlashturup kelgen islamiy eqidilirini bölüshke, hetta uninggha xiris peyda qilishqa wastiliq halda sewebchi bolghan idi. Shundaqtimu eyni waqitta bir qisim baldur oyghan'ghan serxillar milletning teqdiri, islamiy étiqadning bölünmesliki üchün jiddiy endishelerde bolghan idi. Ular shiwét missi'onérlirining sherqiy türkistandiki musulmanlar arisida xiristiyan dini tarqitishtin ibaret bu “Medeniyet mustemlikichiliki” ge qarshi türlük shekillerde naraziliq bildüridu, hetta ammiwiy namayish teshkillep, öz qarshiliqini ipade qilidu. Bu jehette abduqadir damollam taliplirini teshkillep bu qarshiliq herikitining bayraqdari bolidu. Ular shiwét din tarqatquchilirining din tarqitish pa'aliyetlirige qattiq chek qoyush üchün qeshqerdiki bir qisim sheher mötiwerliri we medriselerning taliplirini heriketlendüridu. Eyni waqittiki qeshqer mehkime sheri'ening muptisi mamut hajim bu ish toghriliq “Qur'an” we “Hedis” lerdin asas keltürüp petiwa yazidu. Petiwa sheher ichidiki chong-kichik meschit we medriselerge tarqitilidu we tamlargha chaplinidu. Qeshqerdiki minglighan amma kochigha chiqip namayish qilip, shiwét din tarqatquchilirining qeshqerde achqan shipaxana, mektep we chérkawlirini taqashni telep qilidu. Qeshqerdiki shiwét basmixanisi bésip tarqatqan “Injil” we bashqa xristiyan dinigha a'it kitab-waraqchilarni köydüridu.
Undaqta, qeshqerdiki yuqiriqi qarshiliq heriketlirige qarita shiwét missiyonérliri qandaq qarash we inkaslarda bolghan?
Missiyonérlarning xatiriliride bayan qilinishiche, shiwétsiye din tarqitish ponkitining deslepki yillardiki pa'aliyetliri yerlik islam ölimalirining qattiq qarshiliqigha uchrighan, yerlik musulmanlar ularni “Din oghriliri” dep chetke qaqqan. Qeshqerdiki yerlik menching emeldarliri gerche ularning din tarqitish pa'aliyetlirige cheklime qoymighan bolsimu, emma ularni “Ejnebiy alwastilar” dep atap, soghuq nezer bilen mu'amile qilghan. Missiyonér l. É. Högbériyning xatiriside qeshqer xelqining molla, beg we sodigerlerni yighip, shiwét missiyonérlirining din ntarqitish pa'aliyetlirige qarshi jama'et pikri toplighanliqi bayan qilin'ghan. Uningda yene missiyonérlar kélishtin burun, qeshqerning ténch-aman bir yurt ikenlikini, kéyin chet el din tarqatquchiliri kélip, musulmanlarning diniy eqidisige bölgünchilik peyda qilghanliqi, qeshqerdiki bir qisim kishilerning missiyonér högbériyning su quduqlirigha zeher tashliwetkenlikini öz közi körgenlikini, shuningdin kéyin yurt ichide türlük apetler yüz bérip, haywanlar we ademlerge késel tegkenliki, hetta qeshqerde qar-yamghurmu yaghmas bolghanliqi heqqide erzname yézip, qeshqer dotiyige tapshurghanliqi, yene bir tereptin bu toghriliq qeshqer ölimalirining petiwa chiqarghanliqi tilgha élin'ghan. Missiyonérlarning bayan qilishiche, ularning mektep échishimu qeshqerdiki diniy zatlarning tosqunliqigha uchrighan bolup, ularning mekteplirige peqetla az sandiki yoqsullar we ghérip-ghuruwalarning baliliri tizimlatqan iken. Shunga eyni waqitta shiwétr missiyonérliri iqtisadiy qiyinchiliqi bar, a'ilisi namrat, kocha-koylarda qalghan ige-chaqisiz kishilerge yéqinliship, ularni özige tartish usulini qollinishqa mejbur bolghan. Missiyonérlar yene özlirining eyni waqittiki qiyin ehwalda qalghan halitini teswirlep, özlirige qarshi élip bérilghan namayishlar we tosalghular sewebidin hetta öz'ara yighilip yighin achidighan shara'itiningmu bolmighanliqi, özlirining dawamliq nazaret qilinish, erz qilinish, kemsitilish, hetta qolgha élinish we iz qoghlap teqib qilinishtek qiyin weziyetke duch kelgenlikini yazghan.
Shiwét missiyonérliri yene özlirining bu tupraqlardiki din tarqitish pa'aliyetlirining qattiq tosalghugha duch kelgenliki we charisiz qalghanliqini dunyagha anglitish üchün xéli küchigenlikimu melum. Ular shangxeydiki shiwétsiye konsulxanisigha we rus konsulxanilirigha köp qétim télégramma yollap özlirining sherqiy türkistandiki qiyin ehwalini melum qilghan. En'giliye bilen charrusiye konsulxanilirining ulargha qayturghan jawab télégrammilirida bu ishni tekshürüp, shiwétsiye konsulxanisi bilen birlikte missiyonérlarni ténch-aman öz dölitige yolgha sélish üchün yardemde bolidighanliqi bildürülgen. Missiyonérlar xatiriliride “Bular bizni yaman künlirimizde tashlap qoymidi” dep minnetdar bolushqan. Bir mezgillerde ularning sirtqa chiqishimu xeterlik bolup qalghachqa, qeshqerdiki konsulxanilarning xadimliri kéchiliri yoshurunche kélip, ularning pasport-wiza ishlirini béjirip bergen ehwallarning bolghanliqimu melum.
1930-Yillaning ikkichi yérimigha kelgende qeshqer, yerkend we yéngisar qatarliq jaylarning siyasiy weziyiti birdinla jiddiyliship kétidu. Militarist shing shisey hökümitining missiyonérlargha tutqan pozitsiyesi radikal shekilde özgiridu, ular qeshqer, yerkend we yéngisardiki missiyonérlar ponkitining öyliri we mal-mülüklirini héchqandaq pul bermestinla musadire qilidu. Ularning shu jaylarda sétiwalghan yer-jaylirimu birdek tartip élinidu.
1937-Yili 4-ayda général mehmut muhiti chet elge chiqip kétishke mejbur bolghandin kéyin, qeshqerning weziyiti téximu jiddiyliship kétidu. Général abduniyaz kamal mehmut muhitining eskerlirige qomandan bolup, xotenni bésip yatqan ma xusen bashchiliqidiki tunggan eskerliri bilen birliship, qeshqerge hujum qilidu. Bu waqitta pütkül sherqiy türkistanning jenubi urush malimanchiliqigha chöküp, siyasiy weziyet intayin qalaymiqanliship kétidu. Bu waqitta shiwét missiyonérlirining ehwali téximu qiyinliship, ularning pa'aliyet da'irisi barghanséri tariyip, hetta missiyonérlar qurghan doxturxana, mektep we din tarqitish ponkitliri taqilip qélish weziyitige chüshidu. Ularning din tarqitish ponkitlirigha ot qoyulup, weyran qilinidu, xiristiyan dinigha kirgen bir qisim kishiler öltürülidu. Bu jeryanda shiwét din tarqatquchiliri bir mezgil özini qoghdash üchün qeshqerdiki en'giliye konsulxanisigha kirip panahlinidu.
Shundaq qilip, 1938-yili shing shisey hökümiti qeshqer, yerkend we yéngisardiki shiwét missiyonérlirining derhal chégradin chiqip kétishi toghriliq perman chüshüridu. Shiwét missiyonérlirining xatiriliride yézip qaldurulishiche, shu yili qeshqerde 17 neper missiyonér we ikki neper bala qalghan iken. Bu waqitta yerlikler yaki qeshqerdiki bashqa chet elliklermu ular bilen körüshüshke jür'et qilalmaydighan bolup qalidu. Ular hetta su toshuydighan'ghimu adem tapalmay, özliri deryadin su élip kélip ichishke mejbur bolidu. 1938-Yili 6-aygha kelgende sherqiy türkistandiki barliq shiwét din tarqatquchiliri yérim esirdek din tarqitish pa'aliyiti élip barghan bu zémindin kétishke mejbur bolidu. Eng axirida ulardin peqetla üch neper din tarqatquchi weziyet ténchlan'ghuche bazini saqlap turush üchün axiriqi ümidi bilen ketmey turidu, lékin ularning bu axiriqi ümidimu köpükke aylinidu. Ularaning hemmisi karwanlargha qoshulup, himalaya téghidin halqip ötüp, hindistanning keshmir rayonidiki sirinagargha yol alidu.
***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.