Шөһрәт мутәллиповниң биологийәлик тәҗрибидә хитай билән һәмкарлишиватқанлиқи ғулғула қозғиди

Америка орегон сағламлиқ вә илим-пән университетиниң уйғур профессори, биологийә алими шөһрәт мутәллип, ханими гүлинур насирова, оғли паул вә қизи наргиз билән. 2013-Йили 22-май, америка.

Буниңдин он йилчә илгири уйғур алими шөһрәт мутәллипов өзиниң ғол һүҗәйрә саһәсидики бөсүш характерлик нәтиҗилири билән америка вә явропаниң тәбиий пән саһәсини зилзилигә кәлтүргән иди.

Шуниңдин буян шөһрәт мутәллипов “тәбиәт”, “ғол һүҗәйрә ғоли” дегәндәк хәлқарадики әң нопузлуқ тәбиий пән журналлирида арқиму-арқидин өзиниң һүҗәйрә саһәсигә мәнсуп әң йеңи тәтқиқат нәтиҗилирини елан қилип кәлгән иди. Әмма йеқиндин буян бир қисим иҗтимаий таратқуларда шөһрәт мутәллиповниң хитай алимлири билән һәмкарлишип, ген тәтқиқати билән шуғуллиниватқанлиқи һәққидә түрлүк учурлар оттуриға чиқишқа башлиди.

Фейсбук бәтлиридә тарқалған бу һәқтики мәлуматларда шөһрәт мутәллиповниң хитай һөкүмити тәмин әткән зор соммилиқ тәҗрибә хираҗитини қобул қилғанлиқи, шуниңдәк хитай һөкүмити қуруп бәргән тәҗрибиханида хитай алимлири билән бирликтә ген тәҗрибиси қиливатқанлиқи ейтилиду. Муһаҗирәттики уйғур җамаитини һәммидин бәк чөчүткини хитай һөкүмитиниң “һәқсиз саламәтлик тәкшүрүш” намида нәччә милйон уйғурниң толуқ ген әвришкисини топлап болғанлиқи һәммигә мәлум болған әһвалда уйғур хәлқи пәхирлинип йүргән бир уйғур алимниң васитилик һалда хитай һөкүмитиниң аллиқандақ муддиалири үчүн хизмәт қилиши болди.

Фейсбуктики бу хил язмиларға өз наразилиқини билдүрүп инкас язғанлар арисида шөһрәт мутәллиповниң сиңлиси, он нәччә йилдин бери шөһрәт мутәллипов билән төрәлмә ғол һүҗәйриси саһәсидә зич һәмкарлишип кәлгән алимә майсәм мутәллипованиң болуши бу һәқтики муназирини техиму улғайтқан.

Американиң әң даңлиқ алий мәктәплиридин болған масачусетис технологийә институтиниң (MIT) профессори болуп ишләватқан һәмдә хәлқараға төрәлмә ғол һүҗәйриси саһәсидики әң нопузлуқ алимларниң бири сүпитидә тонулған майсәм бу тоғрилиқ сөз болғанда өзиниң бу һәқтә аңлиғанлиқини баян қилип мундақ дәйду:

“мән униң (шөһрәт мутәллиповниң) мушундақ ишларни қиливатқанлиқини аңлиған. Есимдә қелишичә, бу ишлар 2015-вә 2016-йиллири башланған. Шу вақитта хитай һөкүмитиниң униңға мәхсус бир тәҗрибихана ечип бәргәнликини, буни ‛хусусий институт‚ дегәндәк намда атиғанлиқини аңлиған идим. Әмма хитайда растинила һөкүмәтниң башқурушида болмайдиған мушу хилдики хусусий тәтқиқат орунлириниң бар-йоқлуқини сорисиңиз, мән буниңға бирнәрсә дейәлмәймән. Хитайда хитай компартийәсиниң қоли тәгмәйдиған бирәр шәйиниң барлиқидин бәкму гумандимән. Демәк, бундақ әһвалда хитайда тәтқиқат билән шуғулланған адәм җәзмәнки өз тәтқиқатини хитай һөкүмити үчүн қилиду. Йәнә келип хитай һөкүмитиниң контроллуқида болмайдиған һечнәрсә болмайду. У (шөһрәт мутәллипов) әнә шундақ бир муһитта ишләватиду.”

Биз бу тоғрилиқ шөһрәт мутәллиповниң пикрини елиш мәқситидә униң билән алақилишишкә көп қетим тириштуқ. Ахири у һазир ишләватқан “ореган сағламлиқ вә тәбиий пән университети” ниң ахбарат ишханиси шөһрәт мутәллиповниң бу мәсилә һәққидә зиярәтни қобул қилалмайдиғанлиқини билдүрди. Әмма шөһрәт мутәллиповниң һавалиси бойичә у шәхсән йезип чиққан язма баянатни бизгә әвәтти. Бу баянатта шөһрәт мутәллиповниң мундақ мәзмундики сөзлири көзгә челиқиду:

“бир уйғур әвлади болуш сүпитим билән уйғурларниң аз санлиқ милләт сүпитидә зиянкәшликкә учраватқанлиқи һәққидики хәвәрләрдин толиму әндикмәктимән. Мән хәлқарадики рәһбәрләрни уйғурларниң һәқлири вә әркинликини қоғдаш күришини давам әттүрүшкә дәвәт қилимән. Мениң бир алимлиқ салаһийәттә тәтқиқат билән мәшғул болушум инсанийәтниң омумий һаятлиқ сүпитини яхшилашни нишан қилиду. Һазирқи заман пән тәтқиқати охшимиған арқа көрүнүш вә дөләт тәвәликидики көплигән алимларниң һәмкарлиқини тәләп қилиду. Шуңа мән көплигән дөләтләрдики тәтқиқатчилар билән, җүмлидин хитайдики алимлар билән һәмкарлишип хизмәт қиливатимән.”

Биз майсәмдин шөһрәт мутәллиповниң немә үчүн хитайда ишләшни таллиғанлиқи һәққидә сориғинимизда у буниңдики бир муһим сәвәб қатарида инсан ғол һүҗәйрә тәҗрибисидә зөрүр болған, шуниңдәк аялларниң тухумданидин елинидиған аяллиқ тухумниң мәнбәсини тилға алиду.

“әмди у немишқа хитайда ишләйду, дәп сорисиңиз у тәтқиқ қиливатқан инсан төрәлмиси тәҗрибисидә инсан тухуми көпләп ишлитилиду. Бу нәрсиләрни тепиш бу җайда, мәсилән, американиң өзидиму унчә асан әмәс. Бар болғанлириму америка һөкүмитиниң интайин қаттиқ болған мунасивәтлик бәлгилимилири бойичә елиниши лазим. Буниңда өзиниң тухумини һәдийә қилғучи аялларниң рухсити елиниши, шуниң билән бирликтә көплигән җәдвәлләр толдурулуши лазим болиду. Қандақла болсун, мениңчә, бу ишларни мушундақ бир тәртиптә беҗириш бәкму мувапиқ. Чүнки һәр икки тәрәп өзиниң немә қиливатқанлиқини билиши лазим, болупму өз бәдинидин ашу хилдики маддиларни тәқдим қилғучи аяллар өзлири тәқдим қилған бу маддиларниң немигә ишлитилидиғанлиқини билишкә һәқлиқ. Әмма хитайда бу ишлар бәкла асан. Чүнки хитайда бу һәқтә қаттиқ иҗра қилинидиған һечқандақ бәлгилимә йоқ.”

Иҗтимаий таратқулардики бәзи язмиларда шөһрәт мутәллипов хитайдики тәҗрибиханида ишлитиватқан инсан тухумлириниң лагерларға қамалған уйғур аяллиридин елиниватқанлиқи қәйт қилиниду. Биз бу мәсилә һәққидә майсәмгә соал қойғинимизда у буниңға һазир өзиниң қолида испат йоқлуқини, хитайниң һазирқи сиясий шараитида буни тәкшүрүшниңму мумкин әмәсликини, хитайларниңму тәҗрибә материяллириниң мәнбәси тоғрисида шөһрәт мутәллиповқа һечнәрсә демәйдиғанлиқини билдүрди:

“уйғур аяллири тоғрилиқ сорисиңиз, мән буниңға бирнәрсә дейәлмәймән. Чүнки бу ишларниң тәпсилатини билмәймән. Әмма хитайда хитай аяллири өз тухумини һәдийә қилиду, десә бу мән үчүн һәйран қалидиған бир иш. Чүнки шәрқий түркистанда немә ишларниң болуватқанлиқини сиз яхши билисиз. Улар һазир үч милйончә уйғур қериндишимизни лагерларға қамивәтти. Йәнә келип лагердики бу уйғурларниң һәммиси ген (DNA) тәкшүрүшидин өткән. Йәнә келип бу кишиләрниң һечқандақ рухсити болмиған әһвалда уларниң қан әвришкиси елинди. ялғуз лагерлардики вә түрмиләрдики уйғурларниңла әмәс, шу җайдики барлиқ уйғурларниң әвришкилири елинди. Пүткүл хәлқниң қан әвришкисини елип, саламәтлик тәкшүрүшиниң мәқсити немә десиңиз, буниңда уларниң һәр бирсиниң имунент алаһидилики, ген алаһидилики дегәнләрни топлап кимниң иммунент системиси кимгә мас келиду дегәнни, болупму өзиниң биологийәлик әзалирини тәқдим әткүчиниң әзалири кимгә чүшиду, дегәнни биливалғили болиду. Мушундақ әһвалда хитай һөкүмити лагерлардики аялларниң тухумданлиридин тухум алмиди, десә сиз ишинәмсиз? шуңа хитай һөкүмити растинила ашундақ қилған болса, мән буниңға һәйран қалмаймән. Әмма бу ашу тухумлар мәхсус акамниң хитайдики тәҗрибиханисида тәтқиқат үчүн ишлитилгән, дегәнликим әмәс. Әгәр растинила шундақ болған һәмдә акам бу ишлардин хәвәрсиз қалған һаләттиму буниңға һәйран қалмаймән. Әмма мән һечқачан хитайда ишлимәймән.”

Шөһрәт мутәллиповниң радийомизға әвәткән баянатида инсан тухуми мәсилисиму тилға елинған болуп, у бу тухумларниң пүтүнләй һәдийә арқилиқ кәлгәнликини тәкитләйду: униң баянатида бу һәқтә мундақ дейилиду:

“мән һәмкарлишип хизмәт қиливатқан бу хәлқаралиқ алимлар мән ишинидиған, һөрмәтләйдиған, шундақла өзлириниң тәтқиқати арқилиқ шу җәмийәтниң сүпитини йүксәлдүрүшни көзләйдиған кишиләрдур. Мениң инсан төрәлмиси һәққидики тәтқиқатим ореган сағламлиқ вә тәбиий пәнләр университетиниң илмий вә әхлақ принсиплириға қаттиқ әмәл қилған һалда давам қиливатиду. Тәтқиқатимда ишлитилгән инсан тухумлири болса бовақлириниң ген җәһәттә кәмтүк туғулуп қелишиниң алдини елиш арзусидики аялларниң өз ихтиярлиқи билән тәқдим қилишидин кәлгән.”

Биз майсәмдин шөһрәт мутәллиповниң һазирму хитайға берип-келиватқанлиқидин хәвири бар-йоқлуқини сориғинимизда у бу ишниң һазирму давам қиливатқанлиқини билдүрди.

“әлвәттә хәвирим бар. Техи өткән йилиму у ашу йәрдә (хитайда) иди. Чүнки у йәрдә униң бир чоң тәҗрибиханиси бар. Аңлишимчә, нәччә милйон долларлиқ бу тәҗрибиханини бир бай акамға һәдийә қилғанмиш. Хәвириңиз болғандәк бу ғайәт зор пул кетидиған тәтқиқат. Шуңа акам буниңдин ундақ асанлиқчә қол үзмәйду. Сизчә акам уйғурлуқ виҗдани қайнап, уйғурларниң сиясий вәзийитини нәзәрдә тутуп бу ишлардин ваз кечәрму? мән буниңдин гуманда. Чүнки акам нам-шөһрәтни бәкла қоғлишиду. Торлардики хәвәрләрдин униң хели илгири үрүмчигә барғанлиқини, шу вақитта шинҗаң университетиниң мудири вә шинҗаң теббий университетиниң мудири уни шәхсән күтүвалғанлиқини көргәнмән. Шу вақитта мушу икки университет акамға пәхрий унванларни бәргән икән. Сизниң хәвириңиз болғандәк ашу мудирлар һазир тутқунда. Йеқинда аңлисам, улар өлүм җазасиға һөкүм қилинипту. Мән һазирғичә аз дегәндиму уйғурниң әң сәрхил зиялийлиридин 330 нәччә кишиниң тутқун қилинғанлиқини вә түрмигә ташланғанлиқини аңлидим. Әгәр акам билән сөзлишип қалсиңиз, униңдин шуни сорап бақсиңиз: у өзигә пәхрий унванларни тәқдим қилған ашу мудирлар тоғрисида хитай һөкүмитигә бир нәрсә дәп баққанмиду? әгәр мән униң билән көрүшкән болсам, мән җәзмән мушуни сорайттим. Уйғур хәлқиниң акамдин мушу соалларни сораш һәққи бар. Немишқа у бу ишлар тоғрисида изчил сүкүт қилип турувалиду?”

Биз сөһбәт ахирида муһаҗирәттики уйғурларниң шөһрәт мутәллиповниң хитай билән һәмкарлишишидин бәкму рәнҗигәнликини тилға алғинимизда, майсәм өзиниңму бу иштин бәкла ғәзәпләнгәнликини билдүрди:

“уйғурларниң акамдин хапа болушини мән тоғра чүшинимән. Акамниң бу ишлиридин мәнму нәпрәтлинимән. Чүнки хитай ширкити билән ишлиди дегән гәп әмәлийәттә хитай һөкүмити билән ишлиди, дегән гәп. Хитай һөкүмити билән ишлиди, дегән гәп чоқум хитайниң сиясәтлиригә қошулди, дегән гәп. Бу немини көрситиду, десиңиз хитай һөкүмитиниң сиясәтлири инсан һәқлиригә хилап. Йәнә келип шәрқий түркистандики лагерларға қамиливатқан әзиз хәлқимизниң инсан һәқлиригә қарши сиясәтләр. Бир адәмниң мушундақ бир һөкүмәт билән һәмкарлашқанлиқиниң өзи униң аллиқачан шүбһилик ишларға арилишип қалғанлиқини көрситиду. Әгәр униң башқа таллиши болмиған болса һәмдә мушу сәвәбтин хитайда ишләп ашу тухумларни ишләткән болса, мән буни тоғра чүшинәттим. У мушундақ бир муһим тәтқиқатни америкида қилсиму болаттиғу? униң бу йәрдә хизмити бар. У бир университетниң профессори. Шундақ туруқлуқ у немә үчүн бу ишларни бу йәрдә қилмайду? әгәр ашу ширкәтләр яки тәтқиқат орунлири уйғур һәмширилиримизниң тухумданлиридин елинған тухумни ишләтмиди, десә мән буниңға ишәнмәймән. Чүнки буниң еһтималлиқи бәк чоң.”

Шөһрәт мутәллиповниң хитайдики қайсий орун билән һәмкарлишиватқанлиқи һәққидики соалимизға у хизмәт қиливатқан “ореган сағламлиқ вә тәбиий пән университети” һазирғичә җаваб бәрмиди. Биз бу һәқтики мунасивәтлик мәсилиләрни йеқин кәлгүсидә давамлиқ ениқлимақчимиз.