Shöhret mutellipowning bi'ologiyelik tejribide xitay bilen hemkarlishiwatqanliqi ghulghula qozghidi

Amérika orégon saghlamliq we ilim-pen uniwérsitétining Uyghur proféssori, bi'ologiye alimi shöhret mutellip, xanimi gülinur nasirowa, oghli pa'ul we qizi nargiz bilen. 2013-Yili 22-may, amérika.

Buningdin on yilche ilgiri Uyghur alimi shöhret mutellipow özining ghol hüjeyre sahesidiki bösüsh xaraktérlik netijiliri bilen amérika we yawropaning tebi'iy pen sahesini zilzilige keltürgen idi.

Shuningdin buyan shöhret mutellipow “Tebi'et”, “Ghol hüjeyre gholi” dégendek xelq'aradiki eng nopuzluq tebi'iy pen zhurnallirida arqimu-arqidin özining hüjeyre sahesige mensup eng yéngi tetqiqat netijilirini élan qilip kelgen idi. Emma yéqindin buyan bir qisim ijtima'iy taratqularda shöhret mutellipowning xitay alimliri bilen hemkarliship, gén tetqiqati bilen shughulliniwatqanliqi heqqide türlük uchurlar otturigha chiqishqa bashlidi.

Féysbuk betliride tarqalghan bu heqtiki melumatlarda shöhret mutellipowning xitay hökümiti temin etken zor sommiliq tejribe xirajitini qobul qilghanliqi, shuningdek xitay hökümiti qurup bergen tejribixanida xitay alimliri bilen birlikte gén tejribisi qiliwatqanliqi éytilidu. Muhajirettiki Uyghur jama'itini hemmidin bek chöchütkini xitay hökümitining “Heqsiz salametlik tekshürüsh” namida nechche milyon Uyghurning toluq gén ewrishkisini toplap bolghanliqi hemmige melum bolghan ehwalda Uyghur xelqi pexirlinip yürgen bir Uyghur alimning wasitilik halda xitay hökümitining alliqandaq muddi'aliri üchün xizmet qilishi boldi.

Féysbuktiki bu xil yazmilargha öz naraziliqini bildürüp inkas yazghanlar arisida shöhret mutellipowning singlisi, on nechche yildin béri shöhret mutellipow bilen törelme ghol hüjeyrisi saheside zich hemkarliship kelgen alime maysem mutellipowaning bolushi bu heqtiki munazirini téximu ulghaytqan.

Amérikaning eng dangliq aliy mektepliridin bolghan masachusétis téxnologiye institutining (MIT) proféssori bolup ishlewatqan hemde xelq'aragha törelme ghol hüjeyrisi sahesidiki eng nopuzluq alimlarning biri süpitide tonulghan maysem bu toghriliq söz bolghanda özining bu heqte anglighanliqini bayan qilip mundaq deydu:

“Men uning (shöhret mutellipowning) mushundaq ishlarni qiliwatqanliqini anglighan. Ésimde qélishiche, bu ishlar 2015-we 2016-yilliri bashlan'ghan. Shu waqitta xitay hökümitining uninggha mexsus bir tejribixana échip bergenlikini, buni ‛xususiy institut‚ dégendek namda atighanliqini anglighan idim. Emma xitayda rastinila hökümetning bashqurushida bolmaydighan mushu xildiki xususiy tetqiqat orunlirining bar-yoqluqini sorisingiz, men buninggha birnerse déyelmeymen. Xitayda xitay kompartiyesining qoli tegmeydighan birer shey'ining barliqidin bekmu gumandimen. Démek, bundaq ehwalda xitayda tetqiqat bilen shughullan'ghan adem jezmenki öz tetqiqatini xitay hökümiti üchün qilidu. Yene kélip xitay hökümitining kontrolluqida bolmaydighan héchnerse bolmaydu. U (shöhret mutellipow) ene shundaq bir muhitta ishlewatidu.”

Biz bu toghriliq shöhret mutellipowning pikrini élish meqsitide uning bilen alaqilishishke köp qétim tirishtuq. Axiri u hazir ishlewatqan “Orégan saghlamliq we tebi'iy pen uniwérsitéti” ning axbarat ishxanisi shöhret mutellipowning bu mesile heqqide ziyaretni qobul qilalmaydighanliqini bildürdi. Emma shöhret mutellipowning hawalisi boyiche u shexsen yézip chiqqan yazma bayanatni bizge ewetti. Bu bayanatta shöhret mutellipowning mundaq mezmundiki sözliri közge chéliqidu:

“Bir Uyghur ewladi bolush süpitim bilen Uyghurlarning az sanliq millet süpitide ziyankeshlikke uchrawatqanliqi heqqidiki xewerlerdin tolimu endikmektimen. Men xelq'aradiki rehberlerni Uyghurlarning heqliri we erkinlikini qoghdash kürishini dawam ettürüshke dewet qilimen. Méning bir alimliq salahiyette tetqiqat bilen meshghul bolushum insaniyetning omumiy hayatliq süpitini yaxshilashni nishan qilidu. Hazirqi zaman pen tetqiqati oxshimighan arqa körünüsh we dölet tewelikidiki köpligen alimlarning hemkarliqini telep qilidu. Shunga men köpligen döletlerdiki tetqiqatchilar bilen, jümlidin xitaydiki alimlar bilen hemkarliship xizmet qiliwatimen.”

Biz maysemdin shöhret mutellipowning néme üchün xitayda ishleshni tallighanliqi heqqide sorighinimizda u buningdiki bir muhim seweb qatarida insan ghol hüjeyre tejribiside zörür bolghan, shuningdek ayallarning tuxumdanidin élinidighan ayalliq tuxumning menbesini tilgha alidu.

“Emdi u némishqa xitayda ishleydu, dep sorisingiz u tetqiq qiliwatqan insan törelmisi tejribiside insan tuxumi köplep ishlitilidu. Bu nersilerni tépish bu jayda, mesilen, amérikaning özidimu unche asan emes. Bar bolghanlirimu amérika hökümitining intayin qattiq bolghan munasiwetlik belgilimiliri boyiche élinishi lazim. Buningda özining tuxumini hediye qilghuchi ayallarning ruxsiti élinishi, shuning bilen birlikte köpligen jedweller toldurulushi lazim bolidu. Qandaqla bolsun, méningche, bu ishlarni mushundaq bir tertipte béjirish bekmu muwapiq. Chünki her ikki terep özining néme qiliwatqanliqini bilishi lazim, bolupmu öz bedinidin ashu xildiki maddilarni teqdim qilghuchi ayallar özliri teqdim qilghan bu maddilarning némige ishlitilidighanliqini bilishke heqliq. Emma xitayda bu ishlar bekla asan. Chünki xitayda bu heqte qattiq ijra qilinidighan héchqandaq belgilime yoq.”

Ijtima'iy taratqulardiki bezi yazmilarda shöhret mutellipow xitaydiki tejribixanida ishlitiwatqan insan tuxumlirining lagérlargha qamalghan Uyghur ayalliridin éliniwatqanliqi qeyt qilinidu. Biz bu mesile heqqide maysemge so'al qoyghinimizda u buninggha hazir özining qolida ispat yoqluqini, xitayning hazirqi siyasiy shara'itida buni tekshürüshningmu mumkin emeslikini, xitaylarningmu tejribe matériyallirining menbesi toghrisida shöhret mutellipowqa héchnerse démeydighanliqini bildürdi:

“Uyghur ayalliri toghriliq sorisingiz, men buninggha birnerse déyelmeymen. Chünki bu ishlarning tepsilatini bilmeymen. Emma xitayda xitay ayalliri öz tuxumini hediye qilidu, dése bu men üchün heyran qalidighan bir ish. Chünki sherqiy türkistanda néme ishlarning boluwatqanliqini siz yaxshi bilisiz. Ular hazir üch milyonche Uyghur qérindishimizni lagérlargha qamiwetti. Yene kélip lagérdiki bu Uyghurlarning hemmisi gén (DNA) tekshürüshidin ötken. Yene kélip bu kishilerning héchqandaq ruxsiti bolmighan ehwalda ularning qan ewrishkisi élindi. Yalghuz lagérlardiki we türmilerdiki Uyghurlarningla emes, shu jaydiki barliq Uyghurlarning ewrishkiliri élindi. Pütkül xelqning qan ewrishkisini élip, salametlik tekshürüshining meqsiti néme désingiz, buningda ularning her birsining imunént alahidiliki, gén alahidiliki dégenlerni toplap kimning immunént sistémisi kimge mas kélidu dégenni, bolupmu özining bi'ologiyelik ezalirini teqdim etküchining ezaliri kimge chüshidu, dégenni biliwalghili bolidu. Mushundaq ehwalda xitay hökümiti lagérlardiki ayallarning tuxumdanliridin tuxum almidi, dése siz ishinemsiz? shunga xitay hökümiti rastinila ashundaq qilghan bolsa, men buninggha heyran qalmaymen. Emma bu ashu tuxumlar mexsus akamning xitaydiki tejribixanisida tetqiqat üchün ishlitilgen, dégenlikim emes. Eger rastinila shundaq bolghan hemde akam bu ishlardin xewersiz qalghan halettimu buninggha heyran qalmaymen. Emma men héchqachan xitayda ishlimeymen.”

Shöhret mutellipowning radiyomizgha ewetken bayanatida insan tuxumi mesilisimu tilgha élin'ghan bolup, u bu tuxumlarning pütünley hediye arqiliq kelgenlikini tekitleydu: uning bayanatida bu heqte mundaq déyilidu:

“Men hemkarliship xizmet qiliwatqan bu xelq'araliq alimlar men ishinidighan, hörmetleydighan, shundaqla özlirining tetqiqati arqiliq shu jem'iyetning süpitini yükseldürüshni közleydighan kishilerdur. Méning insan törelmisi heqqidiki tetqiqatim orégan saghlamliq we tebi'iy penler uniwérsitétining ilmiy we exlaq prinsiplirigha qattiq emel qilghan halda dawam qiliwatidu. Tetqiqatimda ishlitilgen insan tuxumliri bolsa bowaqlirining gén jehette kemtük tughulup qélishining aldini élish arzusidiki ayallarning öz ixtiyarliqi bilen teqdim qilishidin kelgen.”

Biz maysemdin shöhret mutellipowning hazirmu xitaygha bérip-kéliwatqanliqidin xewiri bar-yoqluqini sorighinimizda u bu ishning hazirmu dawam qiliwatqanliqini bildürdi.

“Elwette xewirim bar. Téxi ötken yilimu u ashu yerde (xitayda) idi. Chünki u yerde uning bir chong tejribixanisi bar. Anglishimche, nechche milyon dollarliq bu tejribixanini bir bay akamgha hediye qilghanmish. Xewiringiz bolghandek bu ghayet zor pul kétidighan tetqiqat. Shunga akam buningdin undaq asanliqche qol üzmeydu. Sizche akam Uyghurluq wijdani qaynap, Uyghurlarning siyasiy weziyitini nezerde tutup bu ishlardin waz kéchermu? men buningdin gumanda. Chünki akam nam-shöhretni bekla qoghlishidu. Torlardiki xewerlerdin uning xéli ilgiri ürümchige barghanliqini, shu waqitta shinjang uniwérsitétining mudiri we shinjang tébbiy uniwérsitétining mudiri uni shexsen kütüwalghanliqini körgenmen. Shu waqitta mushu ikki uniwérsitét akamgha pexriy unwanlarni bergen iken. Sizning xewiringiz bolghandek ashu mudirlar hazir tutqunda. Yéqinda anglisam, ular ölüm jazasigha höküm qiliniptu. Men hazirghiche az dégendimu Uyghurning eng serxil ziyaliyliridin 330 nechche kishining tutqun qilin'ghanliqini we türmige tashlan'ghanliqini anglidim. Eger akam bilen sözliship qalsingiz, uningdin shuni sorap baqsingiz: u özige pexriy unwanlarni teqdim qilghan ashu mudirlar toghrisida xitay hökümitige bir nerse dep baqqanmidu? eger men uning bilen körüshken bolsam, men jezmen mushuni sorayttim. Uyghur xelqining akamdin mushu so'allarni sorash heqqi bar. Némishqa u bu ishlar toghrisida izchil süküt qilip turuwalidu?”

Biz söhbet axirida muhajirettiki Uyghurlarning shöhret mutellipowning xitay bilen hemkarlishishidin bekmu renjigenlikini tilgha alghinimizda, maysem öziningmu bu ishtin bekla ghezeplen'genlikini bildürdi:

“Uyghurlarning akamdin xapa bolushini men toghra chüshinimen. Akamning bu ishliridin menmu nepretlinimen. Chünki xitay shirkiti bilen ishlidi dégen gep emeliyette xitay hökümiti bilen ishlidi, dégen gep. Xitay hökümiti bilen ishlidi, dégen gep choqum xitayning siyasetlirige qoshuldi, dégen gep. Bu némini körsitidu, désingiz xitay hökümitining siyasetliri insan heqlirige xilap. Yene kélip sherqiy türkistandiki lagérlargha qamiliwatqan eziz xelqimizning insan heqlirige qarshi siyasetler. Bir ademning mushundaq bir hökümet bilen hemkarlashqanliqining özi uning alliqachan shübhilik ishlargha ariliship qalghanliqini körsitidu. Eger uning bashqa tallishi bolmighan bolsa hemde mushu sewebtin xitayda ishlep ashu tuxumlarni ishletken bolsa, men buni toghra chüshinettim. U mushundaq bir muhim tetqiqatni amérikida qilsimu bolattighu? uning bu yerde xizmiti bar. U bir uniwérsitétning proféssori. Shundaq turuqluq u néme üchün bu ishlarni bu yerde qilmaydu? eger ashu shirketler yaki tetqiqat orunliri Uyghur hemshirilirimizning tuxumdanliridin élin'ghan tuxumni ishletmidi, dése men buninggha ishenmeymen. Chünki buning éhtimalliqi bek chong.”

Shöhret mutellipowning xitaydiki qaysiy orun bilen hemkarlishiwatqanliqi heqqidiki so'alimizgha u xizmet qiliwatqan “Orégan saghlamliq we tebi'iy pen uniwérsitéti” hazirghiche jawab bermidi. Biz bu heqtiki munasiwetlik mesililerni yéqin kelgüside dawamliq éniqlimaqchimiz.