Shöhret zakirning Uyghur diyaridiki basturushning dawam qilidighanliqi heqqidiki sözliri diqqet qozghimaqta

Yéqinda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi shöhret zakir axbarat wasitisige söz qilip, xitay hökümitining Uyghurlar diyarida 5700 kilométirgha sozulghan “Ikkinchi seddichin sépili” berpa qilidighanliqini bildürgen idi. Shu chaghda xitay axbaratliri bu “Sépil” ning chégra liniyisige bolghan kontrolluqni ashurush meqset qilin'ghan intérnét kontrolluqi, tashyol qurulushi we chégra rayon bixeterlikige munasiwetlik téxnika yéngilash sahesige merkezlishidighanliqini sherhligen idi.

Aridin birnechche kün ötmeyla shöhret zakir özining hökümet xizmitidin bergen doklatida otturigha qoyghan nuqtilar bu “Sépil” heqqidiki bayanatning arqa körünüshini ashkarilap berdi. Doklatta 2023-yilighiche bolghan Uyghur rayonining besh yilliq hökümet xizmitining muhim nuqtiliridin biri muqimliq we bixeterlik bolidighanliqi eskertildi. Shöhret zakir bu heqte söz qilip “Ijtima'iy muqimliq we uzun'gha sozulghan eminlik shinjang xizmitining bash nishani. Shinjang xizmitini yaxshi ishlesh yaki ishliyelmeslik mesilisi tégi-tektidin alghanda bölgünchilikke qarshi küreshni qandaq qanat yaydurush bilen munasiwetliktur,” dédi. 

Shöhret zakirning yuqiriqi sözliri heqqide “Jenubiy xitay etigenlik géziti” we roytérs agéntliqining bergen xewiride xitay hökümitining izchil Uyghur diyarida “Térrorluq we bölgünchilik tehditi mewjut” dep qarawatqanliqi, shuning üchün Uyghur diyarida dawamliq halda qoralliq herbiy küchni ashurush éhtimali barliqi tekitlinidu.

Bu heqte isra'iliyediki xayfa uniwérsitétining proféssori isak shixor bu xildiki qoralliq küchlerni ashurush xahishini bir hakimiyet üchün normal tedbir hésablinidu, dep qaraydu. Emma nöwettiki ehwalda Uyghur diyarida bu qeder qattiq bolghan bixeterlik tedbirlirini élishning héchqanche zörüriyiti yoq. U bu heqtiki so'allargha élxet arqiliq bergen jawabida mundaq deydu: “Men özümning ilgiriki tetqiqatlirimda shinjangdiki xelq azadliq armiyisining sani heqqidiki melumatlarni hemmila terepler, yeni xitaylar, Uyghurlar we axbarat wasitiliri pütünley köptürüwetken, dep tekitlep ötken idim. Derweqe, buningda hemmila terepning özige yarisha deydighini bar. Men hélimu xelq azadliq armiyisi shinjangda tinchliq ornitish üchünla turuwatidu, dep qaraymen. Bu hal dunyadiki toqunushqa pétip qalghan köpligen jaylarda mewjut. Emma yene bir yaqtin xitay hökümiti shinjangda noqul halda saqchi, bingtu'en we qoralliq qisimlarghila tayiniwatidu. Emeliyette xitay hökümiti üchün shinjangdiki qoralliq küchlerning sanini bu derijide ashurushning héchqanche zörüriyiti yoq. Chünki shinjanggha sirttin kélidighan héchqandaq tehdit mewjut emes. Qaraydighan bolsaq shuni bayqaymizki, ötken bir nechche yilda shinjangning ichki bixeterlik ishliri üchün serp qilin'ghan meblegh emeliyette chégra liniyesini asas qilghan dölet mudapi'esi üchün serp qilin'ghan xirajettin zor derijide éship ketti.”

Bu mesile heqqide kaliforniyediki pamona uniwérsitétining proféssori dru gladnéy buninggha oxshap kétidighan qarashta. Uning qarishiche, meyli Uyghurlar bolsun yaki xitay hökümiti bolsun, her ikki terepning talishiwatqini igilik hoquq mesilisige bérip taqilidu. U bu heqte mundaq dédi: “Bu ehwal herqachan shundaq bolup kéliwatidu. Qachaniki musulmanlar birer ‛siyasiy‚ pa'aliyetke ariliship qalghan haman ularning étiqadi hökümetning qattiq nazaritige duch kélidu. Chünki buning sewebini izdisek shuni bayqaymizki, Uyghurlar yaki bashqa kishiler buning igilik hoquq mesilisi ikenlikini tézla hés qilip yételeydu. Bu yene zémin dawasi we bayliqlarni téximu köp qézish ishigha bérip taqilidu. Sizge melum bolghandek bu rayonda ghayet zor miqdarda néfit zapisi bayqalghan. Hazir bu sahe zor derijide gülliniwatidu. Emma yerlik xelq bolghan Uyghurlar bolsa bu güllinish we tereqqiyatlardin héchqanche menpe'etke ériship baqmidi.” 

Emma dru gladnéyning pikriche, xitay hökümitining qattiq qolluq basturushi izchil dawam qilghanliqtin Uyghurlarning musteqilliq bolsun yaki qisqa mezgillik qarshiliq körsitish herikiti bolsun birdek jayidila tunjuqup qalghan. Shunga umu nöwette Uyghur diyarida xitay hökümitige tehdit shekillendürgidek bir küch mewjut emes dep qaraydu. U bu heqte mundaq deydu: “Qaraydighan bolsaq 1990-yillirining axiridin bashlap bu hal bekmu kem körüldi. 1990-Yillarning axirlirida biz rawurus teshkillen'gen birnechche qétimliq hujumlarni körduq. Emma bu hujumlar basturulghandin kéyin rayon miqyasida qattiq bolghan bixeterlik tedbirliri élinishqa bashlidi. Emma shunimu körüsh lazimki, shuningdin kéyin köpligen Uyghur yashliri buningdin bekmu ümidsizlendi. Ular eslide özlirige qoshna sowét ottura asiya jumhuriyetlirige oxshash jumhuriyetlerni yaki sherqiy türkistan yaki Uyghuristan namidiki musteqil döletni qurup chiqishni arzu qilghan idi. Emma bu ishlar wujudqa chiqmighandin kéyin, ularning nurghunliri bu arzudin waz kéchishke bashlidi. Ötken on yilgha qaraydighan bolsaq, bu jayda ayrim-ayrim shekilde otturigha chiqqan puqralar herikiti közge chéliqsimu, teshkillik herbiy yaki qoralliq qarshiliq heriketliri közge chéliqmaydu.”

Proféssor isak shixorning pikriche, “Térrorluq we esebiylikke qarshi turush” namida Uyghur diyarida esker köpeytkendin köre, mesilining yiltizini nezerge alghan asasta pikir yürgüzüsh mesilini asanraq hel qilidighan usullarning biri. U bu heqte söz bolghanda mundaq deydu: “Shinjangda ‛shinjang mesilisi‚ dégen mesile mewjut emes. Mewjut boluwatqini merkiziy hökümet bilen Uyghurlar otturisidiki qarshiliq. Bundaq qarshiliq köpligen döletlerde uchraydu. Méningche bu xildiki qarshiliqni héch bolmighanda qismen bolsimu hel qilish mumkin. Men bu heqte ilgirimu köp qétim teklip we tewsiye pikirlirimni sun'ghan idim. Emma xitay hökümiti bularni bir yaqqa tashlap qoydi. Bilishimche, nöwette xitay hökümiti shinjangdiki Uyghurlar arisida bash kötürüwatqan islam esebiylikidin köre uning tungganlar arisida yamrap kétishidin bekrek endishe qiliwatidu. Uyghurlargha köprek aptonomiye hoquqliri bérish, ularning medeniyet we turmush adetlirige hörmet qilish, shuning bilen birge Uyghurlargha téximu köprek ijtima'iy we iqtisadiy pursetlerni yaritip bérish dégenler emeliyette bu xil toqunushni zor derijide peskoygha chüshüreleydu.”

Emma bu xil söhbetning emeliyetke qanchilik uyghun kélidighanliqi heqqide proféssor dru gladnéy bekmu zor gumanda. Chünki xitay hökümitining hazirqi weziyitide uning Uyghurlar bilen söhbet qurup, mesilini hel qilishidin ümid kütüsh nahayiti yiraqtiki ish. U bu heqte mundaq dédi: “Beziler basturush tedbirlirining heddidin ziyade qattiq bolushi sewebidin rayon weziyiti bekmu jiddiyliship ketti, démekte. Méningche, bu bir uzun mezgillik jiddiylishish bolidighandek qilidu. Buningda milliy we diniy amillar birdek muhim orunda turidu. Shuning bilen birge nawada xitay hökümiti dölet ichi we sirtidiki mushu milliy we diniy gewdiler bilen söhbet qurush yolini achalighan bolsa belkim bezi ilgirileshler otturigha chiqar bolghiytti, dep oylaymen. Emma Uyghurlar bu halni shunche xalisimu, xitay hökümiti bu gewdiler bilen héchqandaq söhbette bolup baqmidi. Rastini dések bu hal tibetlerning chet'ellerdiki teshkilatlirining ehwalidin pütünley perqlinidu. Chünki xitay hökümiti bu teshkilatlar bilen alliqachan köp qétimlap yuqiri derijilik uchrishishlarda söhbet qurghan.” 

“Xitay herbiy xewerliri” torining 29-yanwardiki xewirige qarighanda, shöhret zakirning kelgüsi besh yilliq xizmet nishani heqqidiki sözliri xitaydiki herqaysi metbu'atlarda élan qilinip, uzun ötmey xitayning dölet mudapi'e ministiri chang wenchu'en Uyghur diyaridiki chégra liniyeliride tekshürüshte bolghan. Bu jeryanda shi jinping we béyjing hökümitining Uyghur diyaridiki uzun mezgillik muqimliqni alahide tekitligenlikini yetküzgen. Bir qisim analizchilar mushu ehwallarni omumlashturup, Uyghur diyarida yéqin kelgüside téximu qattiq bolghan basturush tedbirlirining otturigha chiqishini texmin qilmaqta.