Соғуқ мунасивәтләр уруши аяғлаштиму?(1)

1991-Йил сабиқ совет иттипақи парчиланғандин кейин, америка билән советни мәркәз қилған “соғуқ мунасивәтләр уруши” аяғлашти, капитализм билән сотсиялизмниң күришидә капитализм ғәлибә қазанди дәп қаралғаниди. Әмма аридин 30 йиллар өткәндә, бу урушниң иқтисадни мәркәз, техникини таянч, идеологийәни йетәкчи қилған йеңи шәкилдики соғуқ мунасивәтләр урушиға айлиниватқанлиқи көрүлмәктә.

“ташқи сиясәт” журнилида елан қилинған “соғуқ мунасивәтләр уруши давамлашмақта” намлиқ мақалидә дәл шу мәсилә тәһлил қилинған болуп, дәвр өзгәрсиму коммунизм, натсисзмға охшаш идеологийәниң маһийәт җәһәттин өзгәрмәйдиғанлиқи, русийә билән хитайниң буниң әң рошән мисаллири икәнлики көрситилгән.

Америка принситон университети профессори, тарихчи вә тәтқиқатчи ситефен каткин (Stephen Kotkin) язған бу мақалидә русийә билән хитайниң тарихта вә бүгүнму ғәрбкә қарши бирлик сәпни бузмиғанлиқи, совет йимирилгән билән русийәниң чоң дөләт ғайисиниң сақлинип қалғанлиқи вә хитайниң русийәниң орнини елишқа урунуп, йеңи соғуқ мунасивәтләр урушини күчәйтиватқанлиқи оттуриға қоюлған.

Апторниң қаришичә, гәрчә сталин вә сабиқ совет иттипақи йоқалған болсиму, сталинниң әрваһи вә бүйүк русийә ғайиси виладимир путин дәвридә қайта тирилгән. Сабиқ совет иттипақиниң җаһангирлик ғайиси вә ғайәт зор қораллириға варислиқ қилған виладимир путин, 2022-йил 2-айда украинаға һуҗум қилған вә ғәрб әллириниң томурини тутуп баққан. Бу худди сталин 1939-йил финландийәгә һуҗум қилғанда америка башлиқ ғәрб әллириниң инкасини синап баққанға охшайдикән. Өткән йил русийәниң һуҗумға учриған украина 1950-йил шималий корейәниң һуҗумиға учриған җәнубий корейәни әслитидикән. У чағдиму коммунизм лагеридики совет иттипақи билән хитай америка башчилиқидики ғәрб әллиригә бирликтә қарши турған.

Апторниң қаришичә, явропа ақартиш һәрикитиниң вәкиллиридин бири болған валтер (1694-1778) “тарих тәкрарланмайду, бәлки инсанларниң хуй-пәйли тәкрарлиниду” дегән. Сталин вә мав зедуңға охшаш коммунист диктаторлар коммунизмни дуняға йейишни ғайә қилишқан, әмәлийәттә бу идеологийә арқилиқ җаһанға һаким болушни чүшигән. Виладимир путин билән ши җинпиңму чоң дөләт ғайиси арқилиқ хәлқарада мутләқ нопуз тикләшни арзу қилишқан, әмма уларниң алдидики әң чоң тосалғу америка қошма штатлири болғини үчүн өз ара һәмкарлишиш йолини тутқан. Америка уларниң ортақ дүшминигә айланған, чүнки америка инсанлиққа апәт коммунизм вә униң муқәррәр нәтиҗиси болған мустәбитликини рәт қилип, демократийә вә әркинликниң инсанлар бүгүнгичә еришкән бүйүк сиясий нәтиҗә икәнликини дуняға намаян қилған.

Америкадики сиясий анализчи андерс кор коммунист диктаторларниң сахта етиқади һәққидә мундақ дәйду: “путин билән ши җинпиңниң һечқайсиси коммунизмға әмәс, һоқуққа ишиниду, қорал күчидин пайдилинип һоқуқ туталайдиғанлиқиға ишиниду. Бүгүн ши җинпиң өзини коммунизмға ишинимән дәвапту, әмма у хитайниң вә өзиниң күчлиниши үчүнла шундақ қилиду. 1979-Йилиму хитай компартийәси вийетнам коммунистлириға қарши уруш қилған, һоқуқни коммунизмдин үстүн қойғаниди”.

Түркийә һаҗәттәпә университети дотсенти, истратегийә мутәхәссиси, доктор әркин әкрәм хитай билән русийәниң америкаға қарши сиясий вә иқтисадий һәмкарлиқи барлиқини, әмма буниңму вәзийәткә беқип өзгиридиғанлиқини билдүрди.

Аптор ситифен көткин мақалисидә мунуларни дәйду: украина президенти виладимир зелинискиниң америка билән явропадин, шундақла натодин ярдәм тәләп қилиши пүткүл ғәрб дунясини һәрикәткә кәлтүрди. Чүнки украинада һуҗумға учриғини ялғуз бу дөләтниң туприқи вә игилик һоқуқила әмәс, бәлки демократийә вә әркинлик қиммәт қариши иди. Бу һуҗумниң алдида виладимир путин билән ши җинпиң “чәксиз достлуқ” орнитиши өз вақтида сталин билән мав зедуңниң коммунизм ғайиси арқилиқ дуняға һаким болуш, мустәбитлик билән җаһангирликни дуняви еқим қилишқа урунушиға охшайтти. Наһайәт, уларниң мәқсити әмәлгә ашмиди, ғәрб дуняси уларни тосуп қойди, украиналиқлар әйни вақиттики финландийәликләргә охшаш өзлириниң игилик һоқуқи вә иззәт-ғурурини сақлап қалди.

Тарихтики бу параллел тәрәққиятқа нәзәр салғинимизда, америка башчилиқидики ғәрб дуняси билән сабиқ совет иттипақиниң, капитализм билән коммунизмниң, демократийә билән мустәбитликниң күриши техи аяғлашмиди; 1991-йил совет иттипақи парчиланған, берлин теми йиқилған, шәрқий явропадики сотсиялистик дөләтләр коммунизм лагеридин қутулған болсиму, хитай, шималий корейә, куба, венезуела қатарлиқ дөләтләр өз мәвҗутлуқини давам қилип кәлмәктә. Хитай коммунистлири қисмән шәкил өзгәртип, америкиниң ярдими билән күчлинивалғандин кейин йәнә әслигә қайтип, ғәрб дуняси үчүн әң чоң рәқибкә, һәтта сабиқ совет иттипақидинму мурәккәп вә хәтәрлик дүшмәнгә айланди. Совет дәвридики бүйүк русийә чүшидин ваз кәчмигән виладимир путинму ши җинпиң билән иттипақ қуруп, ғәрб дунясиға қарши сәпкә қетилди. Бу вәзийәт сиясий анализчилар тәрипидин “йеңи соғуқ мунасивәтләр уруши” дәп аталди.

Америкадики сиясий анализчи андерс кор бу һәқтә мундақ дәйду: “бүгүн русийә билән хитай идеологийә, иқтисад вә һәрбий җәһәттин һәмкарлашмақта. Бирақ бу, оғри-қарақчиларниң шерикчилики болуп, мәнпәәт үстидила бирликкә келәләйду. Шуңа бу икки дөләт арисида узун муддәтлик ишәнч йоқ, русийә хитайниң әң ахирида дуняниң хоҗиси болушқа алдираватқанлиқини билиду. Русийә енергийә екиспортида хитайға барғанчә беқинип қалса совет империялизми чүшини йоқитиду. Хитай бу уттурида пайда алиду”.

Америкадики анализчи гордон чаңму бу һәқтә көз қаришини билдүрүп мундақ деди: “хитай билән русийәниң һәмкарлишиши идеологийә җәһәттин әмәс. Виладимир путин билән ши җинпиңниң дуня қариши охшимайду. Бирақ һазир улар мәнпәәтлириниң бир икәнликигә ишиниду. Улар америка вә әркин дуня тәртипини өзлириниң дүшмини көриду. Бу хил қараш уларни америка вә америка вәкиллик қиливатқан һәммә нәрсигә қарши йеңидин шәкилләнгән рәзиллик гуруһиға айландурди. Бу гуруһта уларниң шималий корейә вә иранға охшаш әзалири бар. Дуня һазир тез сүрәттә парчилиниватиду, әмма президент байден буни етирап қилмайватиду, чүнки етирап қилса йеңи соғуқ мунасивәтләр урушини яки кона соғуқ мунасивәтләр урушиниң давамини етирап қилғандәк болуп қалиду”.

Мақалидә көрситилишичә, нөвәттә корейә йерим арили йәнила бөлүнмә һаләттә, хитай йәнила коммунистик дөләт, хитайниң мәқсити демократик тәйвәнни игиләп, уни чоң қуруқлуқтики мустәбит коммунист һакимийәткә қетиш. Асиядин башқа дөләтләрдиму америка вә башқа ғәрб әллири тәшәббус қиливатқан ғайә билән қаршилишидиған хилму хил идеологийә вә сиясий түзүмдики дөләтләр мәвҗут. Әң чатақ йери, соғуқ мунасивәтләр уруши қораллиқ урушқа айлинип кәтсә, дуняни вәйран қилидиған ядро қораллири тәһдити мәвҗут.

Доктор әркин әкрәм әпәндиниң билдүрүшичә, бәзи анализчилар америка билән хитайниң һазирқи мунасивитини соғуқ мунасивәтләр уруши дәп аташни мувапиқ көрмәйдикән. Икки дөләт оттурисидики тоқунуш техиму күчәйгәндә андин буни “соғуқ мунасивәтләр уруши” дәп аташқа болидикән.

Аптор бу мақалисидә йәнә мунуларни язиду: 90-йиллардин кейин дуня өзгәрди, техника йеңилиқлири билән биллә дуняниң сиясий қурулмисида өзгиришләр болди. явро-асиядики үч қәдимий дөләт хитай, иран вә русийә сәр хиллири өзлирини ғәрбкә тәвә дәп қаримиди. Хитай дуня сода тәшкилатиға киргән болсиму, униң қаидилиригә әмәл қилмиди. Бундақ әһвалда хитайдин сиясий түзүлмисини өзгәртишни күтүш әхмиқанилик иди. Русийәму ғәрбтин пайдиланған билән ахирқи һесабта иқтисадий күчини ғәрбкә зәрбә бериш үчүн топлиди. Хитай әслидә сабиқ советниң дости һәм ғәрб дөләтлиригә қарши қолланған сиясий шерики иди; һазир русийә хитайниң америка вә ғәрб дунясиға қарши қоллиниватқан шерикигә айланди. Бу әһвал хитайни америка билән муқәррәр тоқунушидиған һәтта урушидиған вәзийәткә апириду.