Soghuq munasiwetler urushi ayaghlashtimu?(1)

1991-Yil sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, amérika bilen sowétni merkez qilghan “Soghuq munasiwetler urushi” ayaghlashti, kapitalizm bilen sotsiyalizmning kürishide kapitalizm ghelibe qazandi dep qaralghanidi. Emma aridin 30 yillar ötkende, bu urushning iqtisadni merkez, téxnikini tayanch, idé'ologiyeni yétekchi qilghan yéngi shekildiki soghuq munasiwetler urushigha ayliniwatqanliqi körülmekte.

“Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Soghuq munasiwetler urushi dawamlashmaqta” namliq maqalide del shu mesile tehlil qilin'ghan bolup, dewr özgersimu kommunizm, natsiszmgha oxshash idé'ologiyening mahiyet jehettin özgermeydighanliqi, rusiye bilen xitayning buning eng roshen misalliri ikenliki körsitilgen.

Amérika prinsiton uniwérsitéti proféssori, tarixchi we tetqiqatchi sitéfén katkin (Stephen Kotkin) yazghan bu maqalide rusiye bilen xitayning tarixta we bügünmu gherbke qarshi birlik sepni buzmighanliqi, sowét yimirilgen bilen rusiyening chong dölet ghayisining saqlinip qalghanliqi we xitayning rusiyening ornini élishqa urunup, yéngi soghuq munasiwetler urushini kücheytiwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Aptorning qarishiche, gerche stalin we sabiq sowét ittipaqi yoqalghan bolsimu, stalinning erwahi we büyük rusiye ghayisi wiladimir putin dewride qayta tirilgen. Sabiq sowét ittipaqining jahan'girlik ghayisi we ghayet zor qorallirigha warisliq qilghan wiladimir putin, 2022-yil 2-ayda ukra'inagha hujum qilghan we gherb ellirining tomurini tutup baqqan. Bu xuddi stalin 1939-yil finlandiyege hujum qilghanda amérika bashliq gherb ellirining inkasini sinap baqqan'gha oxshaydiken. Ötken yil rusiyening hujumgha uchrighan ukra'ina 1950-yil shimaliy koréyening hujumigha uchrighan jenubiy koréyeni eslitidiken. U chaghdimu kommunizm lagéridiki sowét ittipaqi bilen xitay amérika bashchiliqidiki gherb ellirige birlikte qarshi turghan.

Aptorning qarishiche, yawropa aqartish herikitining wekilliridin biri bolghan waltér (1694-1778) “Tarix tekrarlanmaydu, belki insanlarning xuy-peyli tekrarlinidu” dégen. Stalin we maw zédunggha oxshash kommunist diktatorlar kommunizmni dunyagha yéyishni ghaye qilishqan, emeliyette bu idé'ologiye arqiliq jahan'gha hakim bolushni chüshigen. Wiladimir putin bilen shi jinpingmu chong dölet ghayisi arqiliq xelq'arada mutleq nopuz tikleshni arzu qilishqan, emma ularning aldidiki eng chong tosalghu amérika qoshma shtatliri bolghini üchün öz ara hemkarlishish yolini tutqan. Amérika ularning ortaq düshminige aylan'ghan, chünki amérika insanliqqa apet kommunizm we uning muqerrer netijisi bolghan mustebitlikini ret qilip, démokratiye we erkinlikning insanlar bügün'giche érishken büyük siyasiy netije ikenlikini dunyagha namayan qilghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor kommunist diktatorlarning saxta étiqadi heqqide mundaq deydu: “Putin bilen shi jinpingning héchqaysisi kommunizmgha emes, hoquqqa ishinidu, qoral küchidin paydilinip hoquq tutalaydighanliqigha ishinidu. Bügün shi jinping özini kommunizmgha ishinimen dewaptu, emma u xitayning we özining küchlinishi üchünla shundaq qilidu. 1979-Yilimu xitay kompartiyesi wiyétnam kommunistlirigha qarshi urush qilghan, hoquqni kommunizmdin üstün qoyghanidi”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, istratégiye mutexessisi, doktor erkin ekrem xitay bilen rusiyening amérikagha qarshi siyasiy we iqtisadiy hemkarliqi barliqini, emma buningmu weziyetke béqip özgiridighanliqini bildürdi.

Aptor sitifén kötkin maqaliside munularni deydu: ukra'ina prézidénti wiladimir zéliniskining amérika bilen yawropadin, shundaqla natodin yardem telep qilishi pütkül gherb dunyasini heriketke keltürdi. Chünki ukra'inada hujumgha uchrighini yalghuz bu döletning tupriqi we igilik hoquqila emes, belki démokratiye we erkinlik qimmet qarishi idi. Bu hujumning aldida wiladimir putin bilen shi jinping “Cheksiz dostluq” ornitishi öz waqtida stalin bilen maw zédungning kommunizm ghayisi arqiliq dunyagha hakim bolush, mustebitlik bilen jahan'girlikni dunyawi éqim qilishqa urunushigha oxshaytti. Nahayet, ularning meqsiti emelge ashmidi, gherb dunyasi ularni tosup qoydi, ukra'inaliqlar eyni waqittiki finlandiyeliklerge oxshash özlirining igilik hoquqi we izzet-ghururini saqlap qaldi.

Tarixtiki bu parallél tereqqiyatqa nezer salghinimizda, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi bilen sabiq sowét ittipaqining, kapitalizm bilen kommunizmning, démokratiye bilen mustebitlikning kürishi téxi ayaghlashmidi؛ 1991-yil sowét ittipaqi parchilan'ghan, bérlin témi yiqilghan, sherqiy yawropadiki sotsiyalistik döletler kommunizm lagéridin qutulghan bolsimu, xitay, shimaliy koréye, kuba, wénézu'éla qatarliq döletler öz mewjutluqini dawam qilip kelmekte. Xitay kommunistliri qismen shekil özgertip, amérikining yardimi bilen küchliniwalghandin kéyin yene eslige qaytip, gherb dunyasi üchün eng chong reqibke, hetta sabiq sowét ittipaqidinmu murekkep we xeterlik düshmen'ge aylandi. Sowét dewridiki büyük rusiye chüshidin waz kechmigen wiladimir putinmu shi jinping bilen ittipaq qurup, gherb dunyasigha qarshi sepke qétildi. Bu weziyet siyasiy analizchilar teripidin “Yéngi soghuq munasiwetler urushi” dep ataldi.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte mundaq deydu: “Bügün rusiye bilen xitay idé'ologiye, iqtisad we herbiy jehettin hemkarlashmaqta. Biraq bu, oghri-qaraqchilarning shérikchiliki bolup, menpe'et üstidila birlikke kéleleydu. Shunga bu ikki dölet arisida uzun muddetlik ishench yoq, rusiye xitayning eng axirida dunyaning xojisi bolushqa aldirawatqanliqini bilidu. Rusiye énérgiye ékisportida xitaygha barghanche béqinip qalsa sowét impériyalizmi chüshini yoqitidu. Xitay bu utturida payda alidu”.

Amérikadiki analizchi gordon changmu bu heqte köz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Xitay bilen rusiyening hemkarlishishi idé'ologiye jehettin emes. Wiladimir putin bilen shi jinpingning dunya qarishi oxshimaydu. Biraq hazir ular menpe'etlirining bir ikenlikige ishinidu. Ular amérika we erkin dunya tertipini özlirining düshmini köridu. Bu xil qarash ularni amérika we amérika wekillik qiliwatqan hemme nersige qarshi yéngidin shekillen'gen rezillik guruhigha aylandurdi. Bu guruhta ularning shimaliy koréye we iran'gha oxshash ezaliri bar. Dunya hazir téz sür'ette parchiliniwatidu, emma prézidént baydén buni étirap qilmaywatidu, chünki étirap qilsa yéngi soghuq munasiwetler urushini yaki kona soghuq munasiwetler urushining dawamini étirap qilghandek bolup qalidu”.

Maqalide körsitilishiche, nöwette koréye yérim arili yenila bölünme halette, xitay yenila kommunistik dölet, xitayning meqsiti démokratik teywenni igilep, uni chong quruqluqtiki mustebit kommunist hakimiyetke qétish. Asiyadin bashqa döletlerdimu amérika we bashqa gherb elliri teshebbus qiliwatqan ghaye bilen qarshilishidighan xilmu xil idé'ologiye we siyasiy tüzümdiki döletler mewjut. Eng chataq yéri, soghuq munasiwetler urushi qoralliq urushqa aylinip ketse, dunyani weyran qilidighan yadro qoralliri tehditi mewjut.

Doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, bezi analizchilar amérika bilen xitayning hazirqi munasiwitini soghuq munasiwetler urushi dep atashni muwapiq körmeydiken. Ikki dölet otturisidiki toqunush téximu kücheygende andin buni “Soghuq munasiwetler urushi” dep atashqa bolidiken.

Aptor bu maqaliside yene munularni yazidu: 90-yillardin kéyin dunya özgerdi, téxnika yéngiliqliri bilen bille dunyaning siyasiy qurulmisida özgirishler boldi. Yawro-asiyadiki üch qedimiy dölet xitay, iran we rusiye ser xilliri özlirini gherbke tewe dep qarimidi. Xitay dunya soda teshkilatigha kirgen bolsimu, uning qa'idilirige emel qilmidi. Bundaq ehwalda xitaydin siyasiy tüzülmisini özgertishni kütüsh exmiqanilik idi. Rusiyemu gherbtin paydilan'ghan bilen axirqi hésabta iqtisadiy küchini gherbke zerbe bérish üchün toplidi. Xitay eslide sabiq sowétning dosti hem gherb döletlirige qarshi qollan'ghan siyasiy shériki idi؛ hazir rusiye xitayning amérika we gherb dunyasigha qarshi qolliniwatqan shérikige aylandi. Bu ehwal xitayni amérika bilen muqerrer toqunushidighan hetta urushidighan weziyetke apiridu.