Soghuq munasiwetler urushi ayaghlashtimu? (3)
2023.01.26
2-Dunya urushidin kéyinki “Soghuq munasiwetler urushi” ning eng muhim ishtirakchisi bolghan sowét ittipaqining jahan'girlik ghayisige warisliq qilghan rusiye, xitay bilen birlikte gherb döletlirige qarshi qutupqa ötken bolsimu, ularning küchi aldida amalsiz qaldi we ukra'ina urushida meghlubiyetke uchridi.
Yéqinda “Tashqi siyaset” zhurnilida amérika ratgérs uniwérsitétining proféssori, siyasi'eshunas aléksandir motil (Alexander Motyl) ning “Hazir del rusiye weyran bolghandin kéyinki weziyetke teyyarliq qilidighan waqit” dégen maqalisi élan qilin'ghan bolup, rusiyening tarixtiki bashqa émpériyelerge oxshash parchilinishining muqerrerliki, mustebit jahan'girlik qanche baldur axirlashsa dunyaning tinchliqi üchün paydiliq ikenliki, buninggha tosqun bolmasliq kérekliki otturigha qoyulghan.
Maqalide aptor mundaq tehlil yürgüzidu: rusiye ukra'inagha hujum qilip bir yildek waqit ötken bügünki künde rusiyening axir meghlup bolushi közge körünüp qaldi, eger rusiye rastinila meghlup bolsa, rusiyede yüz bérish éhtimalliqi bolghan her xil ehwallar bar. Eger rusiye prézidénti wiladimir putin hoquqtin chüshse, solchi mustebitler bilen ongchi milletchiler arisida hoquq talishish kürishi yüz bérishi mumkin. Mustebitlikke qarshi öktichiler rusiyeni islah qilishqa wede berdi. Emma bu hoquq kürishi hakimiyetni ajizlashturup, rusiyeni dawamliq urush qilishtin yiraqlashturidu. Urushtin kéyin ajizlashqan rusiyening iqtisadi weyran bolghan haman, ghezeplen'gen ruslar kochigha chiqishqa bashlaydu؛ bu qalaymiqanchiliq ewjige chiqasa, rusiye fédératsiyesidiki tataristan, bashqortistan, chéchéniye, daghistan we saxa qatarliqlar jumhyriyetler musteqilliq telep qilishi we xitayning ajiz xéridar dölitige aylinishi mumkin.
Jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts (Sean Roberts) rusiyeni yalghuz qoymighan xitayning emeliyette rusiyedin nep élishni közlep kéliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Rusiye barghanche yalghuz qéliwatidu. Xitay rusiye bilen mushundaq alahide weziyette alaqe qiliwatqan birdinbir dölet. Menche, rusiye eger bu weziyettin ongushluq ötüwalsa, xitaygha téximu rehmet oquydu. Hazirmu ular iqtisad we bashqa köp jehette xitaydin nahayiti razi. Bu ehwalda rusiye buningdin kéyin siyasiy jehettimu barghanche xitayning éghzigha qaraydighan bolup qalidu”.
Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, doktor erkin ekrem rusiyening ukra'ina urushida meghlup bolushimu, ghelibe qilishimu xitaygha paydisiz dep qaraydighanliqini bildürdi.
Maqalide bildürülüshiche, rusiyening keng zémini we ruslardin bashqa chong milletler charrusiye impériyesining esirler boyi bashqa milletlerni boysundurushning netijisi, buninggha sowét ittipaqi warisliq qilghan. Tarixtin qarighanda, chong impériyelerning hemmisi urushtin kéyin parchilan'ghan. Napalé'on impériyesi uning moskwagha qilghan urushi meghlup bolghandin kéyin yimirilgen. 20-Esirde osmanli impériyesi, awstriye-wén'griye impériyesi, gérmaniye we rusiye impériyelirining hemmisi herbiy meghlubiyette yimirilgen.
Mixa'il gorbachéf 1985-yili sowét kompartiyesining rehbiri bolup hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin islahat arqiliq sowét ittipaqini qutuldurup qalmaqchi bolghan, emma meghlup bolghan. 1991-Yili sowét ittipaqi yimirilgen. Eger bügünki rusiye sowét ittipaqidek parchilansa, uningdiki asasliq seweb, rusiyening ichki qismidiki mustebitlik we chiriklik, yeni putinning hoquq merkezchilik siyasiy tüzümining rehimsizliki we ünümsizliki iken.
Ukra'ina urushi tégi tektidin alghanda, putin we uning dölitining ajizliqini ashkarilighan bolup, eger rusiye bu urushta tamamen meghlup bolsa, uningdin chiqidighan aqiwetni mölcherligili bolmaydiken, rusiye meyli putin dewride yaki uningdin kéyin bolsun, zawalliqqa yüzlinidiken. Hetta putinmu buningdin ensirigen bolup, u 2023-yilliq yéngi yilliq sözide bu urushning rusiyening musteqilliqigha tehdit élip kélidighanliqini tunji qétim otturigha qoyghan.
Maqalide mundaq déyilgen: “ Bügünki künde gerche rusiyening parchilinishini xalaydighanlar nahayiti az bolsimu, emma rusiyede künséri küchiyiwatqan siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy muqimsizliqning melum bir peytte rusiye fédératsiyesidiki jumhuriyetlerni musteqil bolushqa ittiridighan ehwalni tesewwur qilish tes emes. Ukra'ina axbarat idarisining bashliqi kirilo budanof mushu heptining béshida tughulghan künini tebrikligende, rusiyening bir nechche parche qilip késilgenlikini körsitip bergen”.
Jorj washin'gton uniwérsitéti yawropa, rusiye we yawro'asiya tetqiqat ornining mudiri, tarixshunas marlén laru'élléning qarishiche, rusiye yimirilgen teqdirde muqimsizliq, zorawanliq, hetta ichki urush yüz bérishi mumkin iken. Shan robérts ependining buninggha bolghan qarishi bashqiche bolup, u mundaq deydu: “Menche, kelgüside néme bolidighini'i perez qilish tes. Tarixtin qaraydighan bolsaq, köpinche döletler éghir muqimsizliqtin parchilinidu. Sowét ittipaqining parchilinishi idé'ologiye bilen zor derijide munasiwetlik idi. Sowét parchilan'ghandin kéyin musteqil bolghan döletler gherb bilen yéqinliship, démokratik hakimiyet tüzümi we erkin bazar igilikini sinap baqmaqchi boldi. Emma rusiyede we uni teshkil qilghan jumhuriyetlerde muqim bir idé'ologiye yoq, bu ehwalda u téximu muqimsiz bolidu, emma aqiwitini mölcherligili bolmaydu. Eger xitaymu weyran bolidu déyilse, aqiwette insanperwerlik nuqtisidin dunyada nahayiti chong dawalghush peyda qilidu”.
Doktor erkin ekremning qarishiche, hazirqi xitay sabiq sowét ittipaqidek sotsiyalizm impériyesi qurushqa urunmaqta. Kelgüside xitaymu sowétqa oxshash parchilinamdu dégende, uning sowétqa oxshimaydighan terepliri bar, kelgüsini perez qilmaq heqiqeten tes.
Amérikaning sabiq tashqiy ishlar ministri hénri kissin'gér “Rusiyening parchilinishi uning keng zéminini talash-tartish rayonigha aylandurup qoyidu. Bu xeterlerge yene minglighan yadro qoralining tehditi qoshulidu” dégenni otturigha qoyghan we “Eng yaxshi usul yenila rusiyeni ajiz qilip qoyushtin saqlinish, uning ornigha rusiyeni <tinchliq musapisi> ge kirgüzüsh” dep teklip bergen.
Emma bu maqalide körsitilishiche, gherb dunyasining rusiyeni saqlap qélish istratégiyesi aqilanilik emes. Chünki tarix shuni körsetkenki, impériyening yimirilishi qoshna döletler we pütün dunya üchünmu yaxshi ehwal. Napalé'on ölgendin kéyin yawropada nispiy tinchliq dewr bashlan'ghan. Sowét ittipaqining yimirilishimu tinch bolghan, chünki sowét jumhuriyetlirining chégrasi éniq, dölet qurushqa teyyar serxilliri küchlük idi. Gherb dunyasi emdi rusiyening pütünlükini qoghdashning ornigha ukra'inagha dawamliq yardem bérishi, andin bélarusiye we qazaqistan'gha oxshash muhim döletlerni qollishi kérek. Mana bular putinning impériyesi axirlashqandin kéyinki malimanchiliqni töwen chekke chüshürüshning eng yaxshi kapaliti.
Shan robérts ependi bu heqte mundaq deydu: “Rusiye bilen xitay amérika bilen yawropaning dunyadiki yétekchilik ornigha öchmenlik bilen qaraydu. Shunga xelq'ara sistémida xitay bilen rusiyening menpe'eti bir. Ular hazir xelq'ara tertipni buzushqa urunmaqta. Menche ukra'ina urushi bu mesilini téximu éghirlashturidu. Ukra'ina urushining netijisi xitayning qilmishini özgertelemdu-yoq, bilgili bolmaydu. Méningche, eger rusiye bu urushta meghlup bolsa, xitay amérika bilen yawropagha shilting étishtin yaltiyidu. Buning bilen, xitayning ichki qismidimu bezi özgirishler bolushi mumkin. Kelgüsini perez qilish tes, weziyetning tereqqiyati her xil bolidu we bularning köpinchisi ijabiy bolmaydu”.