Доналд трамп сабиқ пирезидент реганниң изини бесип, “соғуқ мунасивәтләр уруши” ни аяғлаштураламду?

Җумһурийәтчиләр партийәсиниң пирезидент кандидати сабиқ пирезидент доналд трамп вирҗинийә иштатиниң мәркизи ричмонд шәһиридә өткүзүлгән сайлам йиғилишида сөзләватиду. 2024-Йили 2-март

Американиң 1980-йил сайланған, җумһурийәтчиләрдин болған пирезиденти роналд реган 70 йил һөкүм сүргән совет қизил һакимийитиниң ғулап чүшүшидә муһим рол ойниған, шундақла америка билән совет иттипақи оттурисида нәччә он йил давамлашқан “соғуқ мунасивәтләр уруши” ни аяғлаштурған мәшһур сиясийон иди. Бүгүнки күндә, җумһурийәтчиләрдин 2-қетим сайланған доналд трампниң тутқан мәйдани, сиясити вә ғайисиниң реган билән охшишип кетидиғанлиқи һәмдә униң хитай билән болған риқабәттә утуп чиқип, “йеңи соғуқ мунасивәтләр уруши” ни аяғлаштуруши мумкинлики һәққидә мулаһизиләр оттуриға чиқмақта.

Йеқинда америкадики нопузлуқ мәтбуатлардин бири болған “ташқи сиясәт” журнилида, “йеңи соғуқ мунасивәтләр урушида қандақ ғәлибә қилиш керәк?” намлиқ бир мақалә елан қилинған болуп, пирезидент доналд трампниң хитай билән болған риқабәттә роналд регандин өгиниши керәклики оттуриға қоюлған.

Мақалидә көрситилишичә, 1980-йили реган сайлам вақтида “әмәлий күч билән тинчлиқни қолға кәлтүрүш” ғайисини һәмдә “америкини қайтидин қудрәтлик қилайли” дегән шоарини оттуриға қойған болуп, доналд трампму буни биринчи қетимлиқ сайлам мәзгилидә қолланған һәм 2024-йилдики сайлам мәзгилидә давамлиқ тәкитлигән.

Роналд реган һәқиқәтән доналд трамп үлгә алидиған әң яхши өрнәк болған. Гәрчә бәзиләр сабиқ совет иттипақи рәһбири мехаил горбачев соғуқ мунасивәтләр орушини ахирлаштурушта һәл қилғуч рол ойниған дәп қарисиму, әмәлийәттә реган һөкүмити москвани ислаһат йолиға мәҗбурлап, совет армийәсиниң көп миқдарда һәрбий қисқартишини вә совет һөкүмитиниң шәрқий явропадики тәсир күчиниң ахирлишишини кәлтүрүп чиқарған. Реган әң баштила қаттиқ қоллуқ сиясәт йүргүзүп, коммунизм идеологийәсини рәт қилип, совет иттипақиниң кеңәймичиликигә қарши турған; шуниң билән бир вақитта, американиң дөләт мудапиә чиқимини зор дәриҗидә ашуруп, техника әвзәлликидин толуқ пайдиланған. Әмма пәйти кәлгәндә у горбачев қатарлиқлар билән бир қатар учришишларни елип берип, һәрбий һазирлиқларни қисқартиш вә явропаниң хәвпсизликини қоғдаш җәһәттә кишини һәйран қалдуридиған бөсүшләрни һасил қилған.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди роналд реган билән доналд трампни, горбачеф билән ши җинпиңни айрип қараш керәкликини билдүрди. Униң қаришичә, совет иттипақиниң парчилинишида горбачефниң ташқи сияситиму муһим сәвәб болған.

Мақалидә мундақ дейилгән: “бүгүнки күндә, америка һеч болмиғанда иккинчи қетимлиқ соғуқ мунасивәтләр урушиниң 6-йилиға қәдәм қойди, бу қетимқи рәқиб хитайдур. Байдин һөкүмити дәвридә хитай техиму хәтәрлик болуп қалди. Тирамп биринчи қетимлиқ вәзипә өтәватқан мәзгилдила хитайниң күчийишини чәкләш керәкликини тонуп йәтти һәмдә вашингтондики сиясәтчиләрниң гуманиға қаримай, уларни қайил қилди, трамп буниң һәм сода уруши, һәм техника уруши икәнликигә ишиниду. Трамп иккинчи қетимлиқ вәзипә өтәш муддитидә, американиң йеңи күч-қудрити арқилиқ хитайға болған бесимни күчәйтиду. Әмма трампниң ахирқи мәқсити реган билән бирдәк болуши, америка өзиниң асаслиқ рәқиби билән келишим һасил қилип, 3-дуня урушиниң хәтирини, йәни ядро қораллириға игә бу икки дәриҗидин ташқири чоң дөләт оттурисидики соғуқ урушниң хәтирини азайтиши керәк”.

Мақалидә билдүрүлүшичә, дуня һазир соғуқ мунасивәтләр уруши ахирлашқандин буянқи һәр қандақ вақиттикигә қариғанда хәтәрлик көрүниду. Хитай һазир совет иттипақиниң орнини елип, американиң асаслиқ рәқиби - иқтисадий вә техника җәһәттә совет иттипақидинму күчлүк болған дәриҗидин ташқири чоң дөләткә айланди. Хитай, русийә, иран вә шималий корейә һазир иқтисадий вә һәрбий җәһәттә очуқ-ашкара һәмкарлишиватиду. Уларни иккинчи дуня уруши мәзгилидә америка вә униң иттипақдашлири дуч кәлгән “рәзиллик оқ мәркизи” дәп аташ мубалиғә әмәс.

Мақалидә дейилишичә, қутуплишиш вәзийитигә дуч кәлгәндә, трамп регандин өгинишкә диққәт қилиши керәк. 1986-Йили америка билән совет рәһбәрлири барлиқ ядро қораллирини бикар қилишқа қошулған болуп, икки тәрәп оттура мусапилик ядролуқ бомбини зор дәриҗидә азайтишқа вәдә бәргән. Буниң билән, һәрбий мусабиқә, тоқунуш вә җиддийликләр пәсийип, ниспий тинчлиқ орнитилған; соғуқ мунасивәтләр орушиниң ахирлишишида, берлин теминиң өрүлүп чүшүшидә буниң роли чоң болған.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизиниң истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко нөвәттики пирезидент доналд трампниң 80-йиллардики пирезидент роналд реганниң йолиға варислиқ қилиши керәклики һәққидики пикиргә қарита мундақ дәйду: “мениңчә, бу мақалиниң аптори дөләт түзүлмисигә әмәс, шәхсниң һәрикити вә күч-нопузиға бәкрәк еғип кәткән. Реган сабиқ совет иттипақида ковид вабаси тарқитиш арқилиқ уни ағдурувәткән әмәс, бәлки советларниң өз түзүлмисидин ваз кечишигә түрткә болған. Совет иттипақи түзүлмисиниң тәрәққияти билән бирликтә униң ички қисмида зиддийәтләрму тәң мәвҗут иди. Бу зиддийәтләр еғирлашқанда американиң өз ролини җари қилдуруши зөрүр болди. Һазир хитайдиму шундақ зиддийәтләр йүз бәрмәктә. Биз һазир хитайдики тәрәққият моделиниң ахирлишиватқанлиқини, иқтисадида давалғуш болуватқанлиқини көрүватимиз. Чүнки хитай иқтисадида зиддийәтләр мәвҗут. Америка башқа дөләтләргә башчилиқ қилип, хитайниң адил болмиған ташқи сода усулини тармар қилди, хитайни чәклиди һәм йетим қойди. Мана бу, пәрқлиқ түзүлмидин келип чиққан зиддийәтләрни контрол қилишниң еһтияҗидин болмақта”.

Бүгүнки күндә, тирампниң ташқи сиясәттики әң муһим нуқтиси хитай билән риқабәтлишиш. Әмма риқабәт наһайити тезла чәкләш вә ахирида қаршилишишқа айланди. Трамп иккинчи қетимлиқ соғуқ мунасивәтләр урушни башлашни ойлимиди. Әмма хитай рәһбири ши җинпиң америка билән тәңлишиш, андин американи бесип чүшүш истратегийәсиниң аллибурун башланғанлиқини ашкарилиди. Бүгүнки күндә, йеңи соғуқ мунасивәтләр уруши украинадин оттура шәрққичә, аләм бошлуқидин тор бошлуқиғичә нурғун саһәдә тохтавсиз елип берилмақта.

Мақалидә ейтилишичә, трампниң вәдиси американи үчинчи дуня урушиниң апитидин сақлаш. Трамп хитайни уруш билән әмәс, сода вә техника үстүнлүки билән мәғлуп қилишни ойлайду, әмма трамп хитайдики кишилик һоқуқ мәсилисигә, уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ вә хоңкоңдики демократийәниң бастурулушиға қарши турушни муһим мәсилә қатарида көрмәйду. Тирампниң иккинчи қетимлиқ вәзипә өтәш муддитидики чоң ишлардин бири ши җинпиң билән келишим түзүш болуши мумкин. Карханичи илан маскниң трамп билән йеқиндин арилишишиму американиң хитай билән болған мунасивитиниң йөнилишини көрситип бериду, чүнки хитай билән қаршилишиш истратегийәси маскниң електир аптомобил ширкити тесланиң мәнпәәтигә мас кәлмәйду.

Трамп-ши келишими пәқәт трамп американиң күч-қудритини әслигә кәлтүргәндин кейин барлиққа келиду. 2025- Вә 2026-йиллири сода җеңи күчийип қалса, бу хитай иқтисадиға америка иқтисадиға зиян салғандинму көп зиян салиду. Бу чағда, тирамп реганниң сабиқ совет иттипақи билән мурәссә қилғиниға охшаш, хитайға көпрәк мурәссә қилиш позитсийәсини қоллиниши керәк.

Илшат һәсән әпәнди бүгүнки йеңи соғуқ мунасивәтләр уруши дәвридә хитай билән мурәссәлишиш вә һәмкарлишиш арқилиқ униңдин ғалип келишниң мумкин әмәсликини, уйғурларға техиму пайдисиз болидиғанлиқини билдүрди.

Америкадики сиясий анализчи андерс кор радийомизға йоллиған инкасида, йеңи соғуқ мунасивәтләр уруши дәвридә хитайдин ғалип келишниң йоли һәққидә мундақ дәйду: “роналд реган иқтисади чөккән совет иттипақини ‛әмәлий күч билән тинчлиқни қолға кәлтүрүш‚ тактикиси арқилиқ мәғлуп қилди. Хитайниму иқтисадий җәһәттә вәйран қилиш, таки хитай демократийәни әмәлгә ашурғучә униңға һәрбий җәһәттә бесим қилиш һазирқи әң яхши истратегийәдур”.

Мақалиниң хуласисидә мундақ дейилгән:

“трампниң дипломатийә сиясити байдинға қариғанда яманрақ көрүниду. Әмма байдин һөкүмитиниң ташқи тәһдитләрни тонуп йәтмәслики аввал афғанистанда, андин украинада, андин исраилийәдә бир қатар апәтләрниң мәйданға келишигә йол ечип бәрди, андин техиму чоң апәтниң йүз беришигә, йәни хитайниң тәйвәнни қамал қилишиға шараит һазирлап бәрди. Өз вақтида американиң дөләт ичи вә сиртидики тәнқидчиләр реганниң қолланған тәвәккүл дипломатийәсини әйиблигәниди. Әмәлийәттә, униң алдида җимми картер дәвридә совет иттипақи афғанистанға бесип киргән болуп, бу соғуқ мунасивәтләр урушидики әң хәтәрлик пәйтләрниң бири иди. 1980-Йили, нурғун кишиләр реганниң соғуқ мунасивәтләр орушини ахирлаштуридиғанлиқи, һәқиқий күч арқилиқ тинчлиқни йәткүзидиғанлиқи тоғрисидики пәрәзләрни мәсхирә қилғаниди. Бүгүнки күндиму, тирампниң шуниңға охшаш нәтиҗә яритиши мумкинлики һәққидики гәпләр кишиләргә мәсхирилик туюлиду. Әмма тарихий һекмәтләрниң бири шуки, дәвр бөлгүч вәқәләр даим улар йүз бериштин бир қанчә йил бурунму мумкин әмәстәк көрүниду. Ташқи сиясәттики мувәппәқийәтләр пирезидентниң инавитини тикләйду, шан-шөһритини ашуриду. Реган шундақ болғаниди, әмди трампму шундақ болуши мумкин”.