Kawashima: ju énley bilen néhruning söhbitidiki sherqiy türkistan mesilisi

Kawashima maqaliside ötken esirdiki hindistan bilen xitay otturisidiki dostluqtin düshmenlishishke ötüsh, düshmenlishishtin tinchliqqa qarap méngishtin ibaret bir qatar ikki dölet bésip ötken tarixiy diplomatik yollarni yorutush bilen birge, ikki dölet otturisida talash-tartishta boluwatqan zémin mesilisining Uyghurlargha munasiwetlik ikenlikini ilmiy tarixiy pakitlar bilen otturigha qoyghan.

Aptor maqaliside Uyghurlar toghrisida mundaq bayan qilidu:
“Xitay bilen hindistan otturisidiki talash-tartishtiki tupraq aqsay chindur. Aqsay qedimki Uyghur tilida “Aq derya” dégen menini bildüridu. Chin bolsa del hazirqi xotenning qedimki atilishidur. Aqsay chin mustemlike sherqiy türkistanning xoten wilayitige jaylashqan. Xotendiki qaraqash deryasini asasliq su bilen teminleydighan deryadur. Aqsay chinning sherq teripi jamu we keshmir bilen chégrilinidu. Aqsay chin, jamu we keshmir qatarliq jaylar ezeldin sherqiy türkistan tupraqlirigha tewedur. 1900-Yilghiche bolghan dunya xeritiliride bu jaylar sherqiy türkistan tupraqlirigha tewe qilip körsitilgen. Jamu, keshmir 13-esirdiki Uyghur se'idiye xanidanliqining tupraqliridur.”

Aptorning Uyghurlar heqqidiki köz qarashliri we xitay, hindistan munasiwiti heqqide türkiye haji tépe uniwérsitétining istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem öz qarashlirini bayan qildi.

Kawashima maqaliside 1954-yili 4-ayning 29-küni hindistan bilen xitay imzalighan besh prinsipliq tinchliq kélishimidin kéyin, 1959-yilidiki tibet majirasi tüpeylidin ikki dölet munasiwiti yirikliship 1960-yili 4-ayning 20-künidin 25-künige qeder xitayning bash ministiri ju énley, tashqi ishlar ministiri chén yi bashchiliqidiki ömek hindistan terep bilen yéngi déhlida ministir derijilik uchrishish élip barghanliqini bildüridu. Aptor maqaliside bu qétimqi söhbette mustemlike sherqiy türkistan mesilisining otturigha chiqishi xitay bash ministiri ju énleyni qattiq bi'aram qilghanliqini bayan qilidu.

Aptor eyni chaghdiki söhbetni mundaq teswirleydu:
1960-Yili 4-ayning 20-künidiki xitay, hindistan söhbiti nahayiti japa-musheqqetlik, köngülsizlik ichide élip bérildi. Söhbetke hindistan bash ministiri néhru, hindistanning mu'awin prézidénti sarwepalli,xitay bash ministiri ju énley, xitay tashqi ishlar ministiri chén yi qatarliqlar qatnashqan idi. Söhbette xitay bash ministiri ju énley xitay en'enisi bilen kommunizm en'enisining nikasidin tughulghan diplomatik usul bilen söz échip,sorunni béshigha kiyip, aqsay chin rayonining xitay tupraqlirigha tewe ikenlikini chüshendürüshke bashlidi.Aqsay chin mesiliside ah urup, hesretlinip yürgen hindistanning mu'awin bash prézidénti sarwepalli mundaq dédi “Hindistan xitay bilen 1950-yilidin bashlap xelq'araliq munasiwet ornatqandin béri, barliq küchi bilen béyjinggha yardemde we yar-yölekte boldi. Emdi chégra mesiliside hindistan barliq küchi bilen xitayning sherqiy türkistanni pütünley igiliwélishigha qarita talash-tartish qilidu. Xitay döliti 19-esirde sherqiy türkistanni we aqsay chinni mustemlike qiliwaldi. 1950-Yilida tibetni...” dep sözini dawamlashturuwatqanda, ju énley achchiqlinip turup: “Sherqiy türkistanmu, tibetmu nechche yüz we nechche ming yildin buyan ayrim-ayrim xitayning zémini idi” dédi. Tashqi ishlar ministiri chén yi hindistanning mu'awin prézidéntigha xitay bilen yaxshi dostluq ornitishning qimmitini eslitip “Néme u nechche ming kwadrat kilométir yer dégen, alte yüz milyon junggoluq bilen dost bolush üchün” dédi. Buninggha jawaben sarwepallimu oxshashla: “Néme u nechche ming kwadrat kilométir yer dégen, xitaylarning nechche yüz milyon hindistanliqlar bilen dostlishishi üchün” dédi.

Kawashimaning oqurmenliridin biri bolghan, yaponiyidiki Uyghur mutexessis doktor turmuhemmet hashim bu heqte öz qarashlirini bayan qildi.

Aptor maqaliside, xitay bash ministiri ju énley dölitige qaytqanda söhbettin özining qattiq azablan'ghanliqini bildürgen. Dölet re'isi maw zédunggha bu qétimqi söhbette sherqiy türkistan mesilisining otturigha chiqishi choqum sowét ittipaqining oyuni ikenlikini, junggo terep sowét ittipaqi bilen normal munasiwetni saqlimighanda, sowét ittipaqining barliq kélishimlerni inawetsiz qilip, sherqiy türkistanni xitay dölitining qolidin tartiwélish éhtimalliqining barliqi toghrisida özining qiyaslirini bildürgen. Maw zédung bilen ju énley arisidiki mexpiy parangdin xewerdar bolghan moskwa bu söhbetni moskwadiki hindistanning bash elchisi ménon'gha yetküzüp qoyghanliqinimu bayan qilghan.

Aptor maqaliside, hindistan 1950-yili xitay bilen diplomatik munasiwet ornitishta, sabiq sowétlar ittipaqining yolyoruqigha asasen xitay bilen yéqinlashqanliqini yazidu. Uning maqalide bayan qilishiche, moskwadiki hindistan elchixanisining bash elchisi ménon, 1950-yilidiki stalin bilen maw zédung otturisida tüzülgen “Sowét-xitay shertnamisi”ge asasen, xitayning keng kölemlik eskiriy küchi bilen sherqiy türkistanni mustemlike qilishigha süküt halette turushi toghrisida sowét ittipaqi tashqi ishlar ministirliqining buyruqini tapshuruwalghan. Bu qétimqi hindistan, xitay söhbitidin bir hepte ilgiri sowét ittipaqi rehbiri xroshif hindistanda ziyarette bolghan, xitay terep bu ziyarettin qattiq gumanlan'ghan bolsimu, emma héchqandaq qarshilishish pozitsiyisini bildürmigen.