Sowét ittipaqi we qizil xitay néme üchün bir - biri bilen yamanliship qaldi? (2)

"Séntir asiya"da bésilghan wiktor rilskiyning "Néme üchün maw zédung sowét ittipaqidin renjidi?" namliq maqaliside shundaqla maw zédungning dunyadiki inqilabiy we milliy azadliq heriketlerning lidéri bolushqa intilgenlikidin tashqiri yene uning, atom bombisi arqiliq dunyawiy impériyalizm üstidin ghalibiyet qazinish mumkinliki heqqide teklip bergenlikimu otturigha qoyulghan idi.

Maqalide éytilishiche, maw 1957 - yili moskwada ötken xelq'ara kommunistik we ishchilar partiyiliri mejliside mundaq dégen: "Kélechektiki urushta qanchilik adem chiqimi bolidighanliqini texmin qilishqa bolamdu? mumkin, bu, pütkül dunyadiki 2 milyard 700 milyon ahalining üchtin bir böliki bolushi kérek, yeni 900 milyon adem. Men eger heqiqetenmu atom bombiliri tashlansa, bu téxi az dep hésablaymen... Eger ademzadning yérimi yoqitilsa, yene yérimi qalidu. Amma impériyalizm toluq yoqitilidu hem pütkül alemde peqet sotsyalizm bolidu. He, yérim esir ichide, ya pütün bir esir ichide ahale yene, hetta yérimidin oshuq ösidu." lékin shu mezgilde, maqale aptorining éytishiche, sherq diktatorining bu rehimsiz teklipi köpchilik teripidin inkar qilin'ghan idi. Shundaqla bu chaghda xitayda 700 milyon, sowét ittipaqida bolsa, 200 milyon ahale yashatti. "Yéngi urushta ularning qaysi tirik qalatti, buni xitay lidéri éniqlimidi" dep yazidu w. Rilskiy.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi bolsa, sowét - xitay munasiwetlirining buzulushini biwasite atom bombisi mesilisige baghlap, mundaq dédi:

- Esli 1957 - yili moskwada ötken kéngeshmige maw zédung bir guruppa wekiller bilen ishtrak qilghan we shuning da'iriside xrushof bilen mexpiy uchriship, bular atom bombisi toghriliq bir kélishimni imzalighan. Mawning nezeriyiwiy köz qarishi boyiche éytqanda, maw, üchinchi dunya urushi sotsyalistik we kapitalistik lagér arisida bolidu. Shu waqitta sotsyalizm üzül - késil dunyada ghelibe qazinidu, dégen idiyini otturigha qoyghan. Xrushof maw zédunggha atom - yadro téxnologiyisini we özi ishlep chiqqan bir atom bombisining ülgisini bérishke wede béridu. Maw zédung bolsa, choqum üchinchi dunya urushi bolidighanliqini we shu urush arqiliq sotsyalizm yéngidu we kommunistik herikette özini rehber süpitide körsitip, xitay dunyada kommunistik yolbashchiliqni qoligha alidu, dégen dehshetlik bir nezeriyini otturigha qoyidu. Lékin xrushof béyjinggha barghabda maw zédunggha qoshumche - tinch okyanda birleshme flot qurush we uni bashqurush merkizini qurush teklipini qoyghanda, maw zédung uni qet'iy ret qilidu. Shuning bilen xrushof moskwagha qaytip kelgendin kéyin, imzalan'ghan shertnamini toxtitishqa buyruq béridu."

Buningdin bir nechche yil ilgiri, yeni 50 - yillarning béshida yüz bergen koréye urushida sowét we xitay eskerliri birliship, shimaliy koréyini qollighan bolsa, emdi ular ikki qarimu - qarshi pozitsiyini égiligen idi. Siyasetshunas k. Siroyézhkin ene shu urushta xitay terep ghalibiyetke asasiy küch chiqarghanliqi heqqide jar salghan bolsimu, emma sowét uchquchlirining hel qilghuch rol oynighanliqini ilgiri sürdi.

1957 - Yil weqeliridin kéyin, sowét we xitay otturisidiki munasiwetler keskinliship, ular 20 yil mabeynide bir - birige düshmenlik köz qarashta bolup keldi. K. Siroyézhkinning tekitlishiche, ular arisida ayrim qoralliq toqunushlar yüz bergen bolsimu, lékin ammiwi urush heriketliri bolmidi. Bu qoralliq toqunushlar peqet bezi chégra rayonlirida orun alghan bolup, shularning ichidiki eng chongi 1969 - yili mart éyida sowét ittipaqining sherqide orunlashqan daman arilida yüz berdi. Q. Ghojamberdi mezkur toqunushning kélip - chiqish sewebini mundaq dep chüshendürdi:

- Esli bu toqunushni maw zédung atalmish medeniy inqilabning birinchi basquchidiki dehshetlik weyranchiliqlardin xelqning ichki nezerini sirtqa aghdurush we herbiylerning jenggiwarliqini sinash üchün uyushturghan. Sowét ittipaqi qattiq zerbe bergendin kéyin, maw buningdin bir az waz kechkendek boldi, emma sowét ittipaqining yangliwashtin Uyghur élige qol sélish we Uyghurlarni kozirliq qarta qilip oynash prinsipi otturigha chiqip, küchlük heriket bashlinip kétidu. Shu waqitta sowét ittipaqining Uyghuriyediki tesirini üzül - késil yoqqa chiqirish üchün maw zédung 1962 - yili 29 - mayda ghuljida tinch namayishqa chiqqan xelqqe qarshi qoral qollinip, yüzligen ademni qirip tashlaydu. Mushuning aqiwétidin üch ay ichide sowét ittipaqigha 200 mingdin oshuq adem qéchip chiqidu. Shundaq qilip sowét - xitay munasiwetliri üzül - késil buzulup, bir - birige qarshi heriket bashlinip kétidu."

Q. Ghojamberdi xitay - wyétnam munasiwetliridiki sowét ittipaqining roli heqqide toxtilip, 1979 - yili yüz bergen xitay - wyétnam urushining biwasite amérika - wyétnam urushigha baghliq ikenlikini, sowét ittipaqining wyétnam terep bolup, xitay arqiliq uninggha qoral - yaraq we oq - dora yetküzgenlikini körsitidu. U shundaqla xitayning sowét ittipaqi bilen amérikini bir - birige qarshi qoyup, ular bir - birini yoqatqanda xelq'ara sehnige özi chiqip kélish meqsitini ashkarilighanliqini, xitay - wyétnam toqunushining bügünki kün'giche sozulup kéliwatqanliqini tekitlidi. Siyasetshunas kéyinki yillarda, yeni 1978 - yili sowét eskerliri afghanistan'gha bésip kirgendimu xitayning yene shundaq bir pozitsiyini égiligenlikini ilgiri sürdi.

Maw zédungning 1949 - yili sowét ittipaqigha qilghan deslepki sepiridin kéyin qiriq yil ötüp, peqet 1989 - yili sowét ittipaqining shu waqittiki rehbiri mixayil gorbachyéf xitaygha resmiy seper bilen keldi. Yuqirida atalghan maqalide éytilishiche, ene shu mezgilde béyjingning tyen'enmén meydanida xitay oqughuchilirining tinch namayishi hökümet teripidin rehimsizlerche basturulghan idi. W. Rilskiyning tekitlishiche, shu chaghda gherb xitaygha iqtisadiy bayqot élan qilghanda m. Gorbachyéfmu gherbtin köp ümidlerni kütüwatatti. Démek, bu mezgildimu sowét ittipaqi gherbning bu heriketlirige qarshi chiqalmighan idi. Melumatlargha qarighanda, mezkur seper dawamida ikki memliket otturisidiki munasiwetlerni normallashturush boyiche bir qatar kélishimler imzalan'ghan idi. Bu munasiwetler 1991 - yilning axirighiche, yeni m. Gorbachyéf sowét ittipaqi prézidénti lawazimidin ketken, bashqiche éytqanda, sowét ittipaqi üzül - késil ghulighan waqitqiche saqlandi.

Buni bésish arqiliq, pikringizni yézing

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar