Профессор ма хәййүнниң мулаһизиси: “тәңритағда пәрваз қилған сумурғ” ниң чолта баянлири (1)

Хоңкоңдики “сумурғ телевизийә истансиси” ниң мухбирлири 2015-йили апрел ейида уйғурлар диярида он бәш күнлүк нәқ мәйдан зияритини тамамлиғандин кейин йезип чиққан зор һәҗимлик “дин әсәбийликини йоқитиш хизмитиниң әмәлий әһвали” намлиқ зиярәт хатириси өктәбир ейида “сумурғ тори” да йәттә бабқа бөлүнүп елан қилинди. Шуниңдин кейин, йәни 29-ноябир күни америка фростбург университетиниң профессори ма хәййүн бу зиярәт хатирисигә қарита обзор йезип, униң мәзмун җәһәттики чолтилиқи вә биртәрәплимә характерини тәнқидлиди.

Профессор ма хәййүн туңганлардин чиққан зиялийлардин болуп, хитайдики милләтләр вә ислам дини шундақла хитай билән оттура шәрқниң мунасивити қатарлиқ саһәләрдә көзгә көрүнгән мутәхәссис. Униң пикричә, мәзкур зиярәт хатириси апрел айлирида тамамланған болсиму, униң мәтбуат йүзидә рәсмий елан қилиниши “нйойорк вақти” гезитиниң уйғурлар дияридики сиясий мәсилиләрни хәвәр қилиш билән даң чиқарған мухбири андру җейкобс (Andrew Jacobs) ниң уйғурларға даир бир қатар хәвәрлири елан қилинғандин кейинки вақитларға тоғра келиду. Андру җейкоб өзиниң хитай тилини яхши билиштәк артуқчилиқиға тайинип, уйғур районида зиярәттә болғанда уйғурлар җәмийитиниң реал әһвалини йезиқ вә нәқ мәйдандин тартилған сүрәтләр бирләштүрүлгән һалда җанлиқ тәсвирләп бәргән, шундақла сақчи идарилири, дохтурхана қатарлиқ орунларниң уйғурлардики тиғлиқ әсваблар, кийим-кечәк, сақал-бурут қатарлиқ саһәләргә қарита елан қилған тәшвиқат вә буйруқ һөҗҗәтлиридин мәлуматлар бәргән. Әмма “сумурғ” телевизийисиниң мухбирлири он бәш күнлүк зиярәт җәрянида тәңритағниң җәнуби вә шималидики он нәччә шәһәр вә наһийидә алақидар партком секретарлири вә сиясий қанун комитетниң мудирлирини зиярәт обйекти қилған. Мухбирлиқниң әң әқәллий қаидиси бойичә амма арисиға қәдәм басмиған, шуңа уйғурлар дияридики һәрқандақ бир шәһәрдә көзгә челиқидиған “оқуғучилар вә балағәткә йәтмигәнләр мәсчиткә киришкә болмайду” яки “хотәндики пива ичиш мусабиқиси” дегәндәк әң аддий тәшвиқат материяллириниму “көрмәй қалған”. Мушу әһваллар һәққидә гәп болунғанда профессор ма хәййүндин, немә үчүн “сумурғ тори”ниң зиярәт хатирисини толиму чолта йезилған, дәп қарайдиғанлиқини сориғинимизда у мундақ деди:
‏-Уларниң “тәпсилий хәвәр” яки шундақрақ намда аталған бу нәрсисини оқуп көрсиңиз, мундақ бирнәччә нуқтини байқайсиз: биринчидин, худди ашу язминиң аптори өзи ейтқандәк улар икки һәптә вақит сәрп қилип, уйғурлар районидики он нәччә шәһәр вә наһийини кезип чиққан. Шуңа бу зиярәт хатириси нәқ мәйдандики тәкшүрүшкә әмәс, бәлки саяһәткә бәкрәк охшишип қалған. Чүнки өзиңиз билисиз, тәңритағниң җәнуб вә шималидики шунчә кәң земиндики шунчә көп җайларни икки һәптә ичидә зиярәт қилип айлинип болуш қандақму мумкин болсун? иккинчидин, улар зиярәт қилған кишиләр пүтүнләй уйғур районидики муқимлиқни сақлаш хизмитигә мәсул юқири дәриҗилик әмәлдарлар, халас. Муқимлиқни сақлиғучи әмәлдарлар болғаникән, улар хитайниң қайси өлкисидә болуштин қәтийнәзәр һәрқачан өзлириниң муқимлиқни сақлаш хизмити җәрянида қандақ “зор утуқлар”ни қолға кәлтүргәнликини көптүрүп яки ашуруп сөзләшкә амрақ келиду. Бу хитайдики һәммигә мәлумлуқ бир ортақ кесәл. Шуңа уларниң кимләрни зиярәт қилғанлиқиға қарисиңиз, пүткүл зиярәт җәрянида уйғурлар дияридики бирму уйғурни зиярәт қилмиғанлиқи мәлум болиду. Улар йәнә түрмә яки шуниңға охшаш җайларни зиярәт қилмиған. Шуңа уларниң зиярәт хатирисигә көз йүгүртүп баққан һәрқандақ киши буниң алаһидә орунлаштурулған бир қетимлиқ сәпәр икәнликини көрүвалалайду. Һәтта, мәлум мәнидин ейтқанда шундақму дейишкә болидуки, уларниң ашу қетимқи сәпири арқилиқ елан қилған “зиярәт хатириси” әмәлийәттә уйғурлар дияридики муқимлиқни сақлиғучи тәшкилатлар орунлаштуруп бәргән яки тәйярлап бәргән материялларниң “сумурғ тори” да қайтидин елан қилиниши, халас.

Униң пикричә, бир еғизму уйғурчә билмәйдиған мухбирларниң икки һәптә вақит сәрп қилип, муқимлиқни сақлиғучи хитай каттивашлардин он нәччә адәмни зиярәт қилғанлиқи, әмма он нәччә милйон уйғур яшайдиған шунчә кәң земинда он нәччә күн “пәрваз” қилған болсиму йәрликтики уйғур пуқралардин бирәр адәмни зиярәт қилмиғанлиқи уларниң кәспий хадимлардин әмәсликини, шундақла уларниң әң әқәллий мухбирлиқ әхлақиғиму һөрмәт қилмиғанлиқини көрситидикән.

Униң ейтишичә, “сумурғ” телевизийисиниң мухбирлири өзлириниң зиярәт хатирисини йезиш җәрянида уйғурлар дияридики муқимлиқни сақлиғучи хадимларниң йәрликниң муқимлиқи үчүн зөрүр болған әң әқәллий саватлардинму хәвәрсиз икәнликини билип-билмәй ашкарилап қойған. Зиярәт җәрянида уйғур аптоном районлуқ җ х назаритиниң назир дәриҗилик кадирлиридин бири мухбирға “сәмимийлик” билән өзиниң бу районда шунчә йил хизмәт қилған туруқлуқ ислам дини тоғрилиқ аздур-көптур болсиму издинип бақмиғанлиқини ейтқан, шундақла “һиҗрәт”, “җиһад”, “тәблиғ”, “қәдир кечиси”, “төт хәлипә” дегәнләрниң мәнисидин хәвәрсиз икәнликини етирап қилған. Әмма мушу кадирлар данишмәнләрчә қияпәттә “миллий өрп-адәт билән әсәбий диний чүшәнчиниң пәрқи” һәққидә мухбирларға савақ бериштин тартинип қалмиған. Буниң билән мушу кадирлардин тәркиб тапқан йәрлик һакимийәт системиси әмәлийәттә оттура әсирдики қазиханиларниң сот мәйданиға охшишип қалған.

Профессор ма хәййүнниң қаришичә, “сумурғ телевизийиси” ниң мухбирлири зиярәт қилған уйғурлар дияридики йәрлик әмәлдарлар уйғурларниң диний етиқади тоғрилиқ һечнәрсә билмәйла қалмастин, йәнә уйғурларниң өрп-адити, турмуш қарашлири дегәнләрдин пүтүнләй хәвәрсиз. Шуниң билән биргә уйғурлар дияридики йәрлик әмәлдарларда омумйүзлүк мәвҗут болған хитайниң әң әқәллий дөләт әһвалидинму һамақәтләрчә бихәвәр болушини көргән һәрқандақ адәм яқисини чишлимәй қалмайду. У мисал тәриқисидә өктәбир ейида ақсу тәвәсидики бирнәччә наһийидә өткүзүлгән “нан чишләп хитай хәритиси чиқириш” паалийитини тилға алиду. Уйғурларниң нанни аввал оштуп, андин парчилап йәйдиғанлиқидәк әқәллий турмуш адитигиму һөрмәт қилиш ядиға кәлмигән йәрлик әмәлдарлар аталмиш мусабиқә арқилиқ уйғурларни “нанни оштумай пүтүн һаләттә йейиш” кә зорлиған, буниң билән “нан чишләп һасил қилинған хитай хәритиси” дә хитай узундин буян дава қилип келиватқан тәйвән өлкиси чүшүп қалған. Хитайниң чоң дөләтчилик нуқтиинәзиридин ейтқанда, бу “вәтәнпәрвәрлик” намида оттуриға чиққан “тәйвән мустәқиллиқини давраң қилиш” тәк бир түрлүк “бөлгүнчилик” қилмиши һесаблиниду.