“тәрҗимә қилиш” му яки “сүзгүчтин өткүзүш” му?

Йеқинқи он йил мабәйнидики вәзийәттин көзәткәндә, хитай һөкүмитиниң аталмиш “хитайчә заманивилишиш” шоари астида уйғур тилиниң маарип, мәтбуат вә һөкүмәт муамилисидә чәклимигә учриши әң зор чекигә йәтти.

Илгири уйғур җәмийитидики зиялийлар арисида алқишқа еришкән, уйғур тил-әдәбияти вә мәдәнийитини тонуштуруш, избасарларниң, һәвәскарларниң йетишип чиқишида муһим рол ойнап кәлгән “мирас”, “тарим” вә “иҗтимаий пәнләр мунбири” қатарлиқ нурғун гезит-журналларниң бүгүнки қисмәтлири бизгә мәлум. Китаб рәстилиридә уйғур тилидики китаб-журналлар үчүн, пүтүнләй хитай тилидин тәрҗимә қилинған әсәрләр яки хитай компартийә тәшвиқатини яйидиған әсәрләрдин башқилириға орун берилмиди, буниң билән пүткүл нәшрият саһәси қип-қизил бир әдәбиятқа мәркәзләшти.

Китабханиларда илгири нәшр қилинған вә тарқитилған әсәрләр көздин йоқитилип, орниға хитай ейтимиға маслаштуруп йезилған “кона исим, йеңи мәзмун” дики китабларниң дәсситилгәнлики диққәт тартиду. Игилишимизчә, қайтидин тәрҗимә вә тәһрирләшкә уюштурулуп, йеңидин нәшр қилинған китаблардин хитай килассик әдәбияти нәмунилиридин “су бойида” романи 2024-йил, апрел ейида шинҗаң хәлқ нәшрияти тәрипидин қайта нәшр қилинған.

20-Әсирниң 60-70-йиллирида пүткүл хитай дөлити тәвәсидә һөкүм сүргән синипий күрәш түпәйлидин, таки аталмиш мәдәнийәт инқилаби аяғлашқучә, уйғур елидиму асасий җәһәттин сиясий үзүндиләрдин башқа әсәрләрниң нәшр қилинишиға йол қоюлмиди. “су бойида” романи тилға елинғанда, кишиләр 70-йилларниң ахирқи мәзгиллирини әсләйду. 1976-Йилға кәлгәндә, “су бойида” романиниң дәсләпки қисимлири хитай тилидин уйғур тилиға тәрҗимә қилинип хәлққә сунулған иди. Уйғур оқурмәнлиригә нисбәтән, бу худди қаттиқ қурғақчилиқтин кейин яққан ямғурдәк, уларниң чаңқиған қәлбигә озуқ болған иди. Буниңдики асасий сәвәб, романдики юқири тәрҗимә маһаритиниң роли болуп, оқурмәнләр уйғур тилиниң пасаһитигә қайил болатти, һәтта романниң тәрҗимә әсәр икәнликиниму әстин чиқирип қоятти. Әйни вақитта тәрҗимә гурупписиға қатнашқанлардин әхмәт пасар, ғулам ғупури қатарлиқ пешқәдәм тәрҗиманлар бар болуп, китабни оқуған киши тәрҗиманларниң қабилийитигә апирин ейтмай туралмайтти. Муһими бу әсәрниң тәрҗимисидә, уйғур тилиниң тил қанунийити вә адитигә уйғун, уйғурларниң роһий вә җисманий дунясиға мас келидиған сөз-ибариләрни қоллиниш пиринсипиға әмәл қилинғаниди. Рошәнки, тәрҗиминиң мувәппәқийити шуки әсәрдики бир қисим қәһриманларниң исми вә сөз-аталғулар уйғур китабханларға әң тонушлуқ болған исламий аталғулар билән ипадиләнгән иди. Мәсилән, “исқат бәрмәк”, “әзраил”, “шәйих”, “мазар”, “алла игәм”, “әвлия-әнбия”, “пәрвәрдигар”, “бәйәт қилмақ”, “ханиқа”, “шәйтан”, “меһраб”, “дуа”, “худа бой”, “илаһи һапиз” қатарлиқ сөз-ибариләр хели көп салмақни игилигән.

Илгири бу романниң уйғурчә тәрҗимә нусхиси 1985-йили вә 2012-йиллири бирқанчә қетим нәшр қилинған. Һәр қетимлиқ нәшридә қайта тәһрирлинип бир қисим өзгиришләр киргүзүлгән болсиму, романниң әсли тәрҗимисидики сөзлүкләр сақлап қелинған. Үндидар суписидин еришкән учурларға асасән, 2024-йилдики йеңи тәрҗимиси пәқәтла бир қисимға йиғинчақланған болуп, ели турақ исимлик мухбир тәрипидин тәрҗимә қилинғанлиқи мәлум болди. Үндидар суписидики инкаслар арисида, бу романниң немә үчүн қайта тәрҗимә қилинғанлиқи һәққидә муназириләр болған. Мәлумки, көпчилик кишиләр “йеңи дәврниң еһтияҗи” сәвәбидин, сәзгүр сөз-ибариләр чиқириветилип қайта нәшр қилинған дәп қариған.

Йеқинқи вәзийәттин көзәткәндә, 2017-йилдин 2019-йилғичә уйғур елидә тәхминән 630 йеза исминиң өчүрүлүп, хитай компартийәсиниң сиясий идеологийәсигә мас келидиған қизил мәзмундики йәр-җай намлириға алмаштурулғанлиқи дәлилләнгән иди. Өзгәртилгән йәр намлири “мазар”, “шеһит”, “мәсчит”, “имам” қатарлиқ диний, тарихий яки уйғур мәдәнийитигә бағлиқ аталғуларни өз ичигә алиду.

2019-Йили хитай шинхуа агентлиқи елан қилған чәкләнгән сәзгүр сөз-ибариләр тизимликидә ислам динидики бир қисим уқум вә сөзләр тәкитләнгән. Гәрчә бу тизимлик пүткүл хитай мәтбуат системисиға қаритилған болсиму, әмма уйғур районида мәхсус уйғурларға қаритилған түрлүк “ички һөҗҗәт” вә “ақ ташлиқ китаб” ларниң көрсәтмиси бойичә иҗра қилинидиғанлиқи бир сир әмәс.

Ваһаләнки, уйғур елидә иҗра қилиниватқан “сәзгүр сөз-ибариләр” өлчими ялғуз йәр-җай исимлиридила гәвдилинип қалмастин, бәлки барлиқ мәтбуат, маарип, ахбарат вә нәшр буюмлириғиму қаттиқ өлчәмдә тәтбиқланған. Сөз-ибариләрдики “сәзгүрлүк” уйғурларға кәлгәндә, “сөз” категорийәсидин һалқип кишиләрниң сиясий еңи, компартийәгә садиқлиқи яки хитай ейтимиға әмәл қилиш дәриҗисигә һөкүм қилидиған қоралға айландурулған. Шундақ ейталаймизкин, “сәзгүр сөз-ибариләр” өлчими уйғурларни хитай даирилириниң зәрбә бериш обейктиға айландуруштики бир баһанә халас. 2017-Йил башланған “террорлуқ вә үч хил күчләргә қарши туруш” намидики уйғурларға қаритилған зор тутқун вә тәқиб астиға елиш һәрикити давамида, дәрслик китабларда сәзгүр сөз-ибариләр вә зәһәрлик мәзмунлар байқалди дегән һөкүм билән, муһәррир вә мәсуллардин саттар савут, ялқун рози вә ваһитҗан осман қатарлиқ зиялийларға “дөләтни парчилашқа урунди” җинайити артилип бигунаһ һалда түрмиләргә қамилип еғир бәдәлләрни төлиди.

“су бойида” романиниң өткән йили қайта тәрҗимигә уюштурулуп нәшр қилинишиниң арқисида шәк-шүбһисизки хитай һөкүмитиниң қоли бар дейәләймиз. Дәрслик китаб, гезит-журналларға қаритилған контроллуқ әлвәттә мәзкур романниң уйғур тилдики нәшригиму охшаш иҗра қилиниду. Мәзкур романниң исламий сөз-ибариләр чиқириветилгәндин кейинки һалитини тәсәввур қилмақ қийин.

Бу нуқтидин алғанда, “су бойида” романи қайта тәрҗимә қилинди дегәндин көрә, хитай һөкүмитиниң “сүзгүч” идин өткүзүлди дегинимиз түзүк. Тор сәһипилири арқилиқ сүзгүчтин өткүзүлгән “су бойида” романидин хәвәр тапқан болсақ, бу қатарда йәнә бизгә намәлум болған қанчилиған китаб вә романларниң хитайниң қатмуқат сүзгүчлиридин, қәдәм-басқучлуқ тәкшүрүш контроллуқидин өткүзүлидиғанлиқини пәрәз қилалаймиз. “су бойида” романиниң йеңидин тәрҗимә қилинип нәшр қилиниши бизгә уйғур нәшриятчилиқиниң нөвәттики қисмитини көрситип бериду, шундақла уйғурларниң хитай ассимилятсийәсигә йәниму йеқинлашқанлиқидин, өз етиқади, миллий қәдрийәтлиридин йирақлашқанлиқидин дерәк бериду.

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]